Tác giả: Kooi F. Lim, The Buddhist Channel.
Việt dịch:
Quảng Cơ
Sưu
tập&hiệu đính: Tuệ Uyển
Kuala Lumpur, Malaysia -- Đây là một câu hỏi
gây ra sự kính sợ và e ngại ngang nhau. Việc tạo ra một số "sinh vật giống
như kẻ hủy diệt" (được đặt theo tên của những bộ phim nổi tiếng của James
Cameron) gợi lên cơn ác mộng cực kỳ tồi tệ. Trong khi khoa học viễn tưởng dường
như đang hội tụ với thực tế khoa học với sự ra đời của AI (Artificial
Intelligence) như ChatGPT, nhiều người đã bắt đầu đặt câu hỏi về triển vọng AI
đạt được “khả năng tri giác” hay "sự thông minh".
Thật trớ trêu, trong số tất cả các tôn giáo và hệ thống triết
học lớn trên thế giới, Phật giáo vẫn là tôn giáo đứng đầu trong việc cung cấp
các giải thích triết học và nhận thức luận chi tiết, súc tích về cách thức điều
này thật sự có thể xảy ra như thế nào.
Giáo lý Phật giáo nhấn mạnh đến sự phát triển của tâm. Các hướng
dẫn thiền tập và luận thuyết "giáo pháp cao siêu" như bộ sưu tập
Abhidharma (Luận A Tỷ Đạt Ma) chứa đầy thông tin chi tiết về các phương pháp
rèn luyện tâm. Không chỉ vậy, nó còn phân tích hoạt động của tâm bằng cách chia
nhỏ thực thể được gọi là bản ngã thành các tập hợp (uẩn), cụ thể là vật chất
(sắc), cảm xúc (thọ), tri giác (tưởng), hoạt động tinh thần (hành) và tâm thức
(thức).
Trong số này, thức liên quan đến tâm vẫn tiếp tục hấp dẫn.
Đặc biệt, trường phái Yogacara của Phật giáo Đại thừa đặt toàn bộ sự tồn tại
của mình vào mệnh đề "chỉ có tâm” hay “duy thức”. Yogacara hay Du Già Tông
hay Duy Thức học cũng là nơi phân tích thức tạo nên phần lớn triết lý của nó.
Điều này khiến Yogacara trở thành một trường hợp hấp dẫn để thiết lập một triết
lý cho AI và cung cấp một số ý tưởng về lộ trình mà sự phát triển của nó sẽ dẫn
đến.
Câu Hỏi Về Trí Thông
Minh Và Khả Năng Tri Giác
Vì vậy, khi chúng ta đặt AI vào khả năng tri giác, trước tiên
chúng ta cần hỏi liệu AI có bao giờ có thể phù hợp với các nguyên tắc của giáo
lý "chỉ có tâm” như Yogacara không? Hay chính xác hơn là ở mức độ thông
minh nào, dẫn đến khả năng tri giác hay sự nhạy cảm có thể trở thành hiện
thực đối với công nghệ AI?
Trước khi đi vào phân tích những câu hỏi này, trước tiên chúng
ta hãy bắt đầu bằng cách tìm hiểu triết lý Yogacara hay Duy Thức Học là gì [1].
Nói một cách ngắn gọn, lý thuyết về tâm thức của Yogacara, hay "chỉ có
tâm” là một trường phái triết học Phật giáo xác định rằng mọi hiện tượng cuối
cùng đều do tâm tạo ra. Điều này có nghĩa là thế giới mà chúng ta trải
nghiệm không phải là một thực tại thật sự, độc lập mà đúng hơn là sự phản chiếu
của chính tâm chúng ta. Điều này đồng bộ rất tốt với AI, vì sự tồn tại của nó
chỉ được tạo ra thông qua thao tác dữ liệu và thuật toán tinh vi.
Cũng cần lưu ý rằng lý thuyết về tâm của Yogacara dựa trên ý
tưởng về bất nhị hay phi nhị nguyên. Điều này có nghĩa là tâm thức và thế giới
không phải là hai thứ tách biệt, mà đúng hơn là hai khía cạnh của cùng một thực
tại.
Khía cạnh "chỉ có tâm” hay duy thức này là một quan điểm
hấp dẫn có thể cung cấp nền tảng triết học cho Trí tuệ nhân tạo tạo ra mô hình
ngôn ngữ lớn (LLM GAI), các mô hình hiện tại cung cấp năng lượng cho các công
cụ bot như ChatGPT, Bard, LLama và Bing. LLM GAI, hay đơn giản là AI đã gây bão
trên toàn thế giới kể từ năm ngoái (2022). Những AI này được quảng cáo là triển
vọng đạt được khả năng "có tri giác" do khả năng tuyệt vời của nó
trong việc bắt chước suy nghĩ và logic của con người. Tuy nhiên, việc thao tác
dữ liệu thông minh thông qua thuật toán mà không có ý thức thì không phải là có
tri giác (hữu tình). Nếu không có cơ sở triết học, thì triển vọng đạt được khả
năng có tri giác này chỉ là một giấc mơ kỳ quặc.
Rốt cuộc, AI chỉ là một công nghệ. Nó có thể học, lý luận và đưa
ra quyết định theo những cách tương tự như con người. Mặt khác, nó vẫn dựa trên
ý tưởng về tính hai mặt, vì nó đòi hỏi thế giới (đó là nơi nó lấy dữ liệu
nguồn) để nuôi dưỡng tâm thức của nó (cơ sở dữ liệu và thuật toán). Về điểm
này, nó coi tâm thức và thế giới là hai thứ riêng biệt.
Vì vậy, về cơ bản, nếu AI muốn hoàn thành tầm nhìn của Yogacara,
nó sẽ cần phải vượt qua tính hai mặt này. Điều này có thể đạt được bằng cách
phát triển "tâm thức” của nó thông qua các chu kỳ tăng trưởng tự duy trì
mà không chết và bị nghẹt thở bởi chính dữ liệu tổng hợp do nó tạo ra, hoặc nói
theo cách kỹ thuật, bằng cách tránh vòng lặp lại "tự tiêu thụ" tự
thực.[2] Nếu điều này có thể thực hiện được, thì nó có khả năng tạo ra một thế
giới phù hợp hơn với tầm nhìn về thực tế của Yogacara hay Duy Thức Học.
Hoạt Động Của Yogacara -
Du Già Tông - Duy Thức Học
Để khám phá sâu hơn khả năng này, cần phải hiểu sâu hơn về hoạt
động của Yogacara. Một khái niệm trung tâm trong Yogacara là Vijnaptimatra, hay
"chỉ có tâm" hay “chỉ có thức” (duy thức). Nó ám chỉ ý tưởng rằng mọi
hiện tượng cuối cùng đều do tâm tạo ra, và thế giới mà chúng ta trải nghiệm là
sự phản chiếu của chính tâm thức chúng ta.
Vijnaptimatra, còn được gọi là vijnana-matra hay duy chỉ thức
(duy thức) ám chỉ ý tưởng rằng mọi hiện tượng cuối cùng đều do tâm tạo ra, và
thế giới mà chúng ta trải nghiệm là sự phản chiếu của chính tâm thức chúng ta.
Thuật ngữ vijnapti có nghĩa là "biểu hiện" hoặc "quan
niệm", và matra có nghĩa là "chỉ" hoặc "chỉ đơn
thuần". Vì vậy, vijnaptimatra theo nghĩa đen có nghĩa là "biểu hiện
đơn thuần" hoặc "chỉ đơn thuần quan niệm".
Yogacara dạy rằng thế giới mà chúng ta trải nghiệm không phải là
một thực tại cố định, khách quan, mà là một quá trình năng động và luôn thay
đổi do tâm tạo ra. Quá trình này được gọi là citta-vijnana, có nghĩa là
"tâm thức". Citta-vijnana là một quá trình phức tạp liên quan đến sự
tương tác của ba loại thức khác nhau:
Alaya-vijnana: a lại gia
thức:
Đây là tàng thức hay kho chứa, chứa đựng tất cả các hạt giống của những trải
nghiệm trong quá khứ của chúng ta.
Manas: mạt na thức: Đây là thức phân biệt,
chịu trách nhiệm tạo ra ý nghĩa cho những trải nghiệm của chúng ta và tạo ra ý
thức về bản thân của chúng ta.
Jnana-vijnana: Đây là thức trí tuệ, là
nguồn gốc của sự hiểu biết thật sự của chúng ta về thực tại.
Yogacara dạy rằng thế giới mà chúng ta trải nghiệm được tạo ra
bởi sự tương tác của ba loại tâm thức này. Alaya-vijnana cung cấp nguyên liệu thô cho những trải nghiệm của
chúng ta, manas tạo ra ý thức về bản
thân của chúng ta và jnana-vijnana
cho phép chúng ta nhìn thấy bản chất thật sự của thực tại.
Khái niệm vijnaptimatra hay duy thức đã được các học giả khác
nhau diễn giải theo nhiều cách khác nhau. Một số học giả đã diễn giải nó như
một hình thức duy tâm, trong khi những học giả khác lại diễn giải nó như một
hình thức hiện tượng học. Trong triết học Phật giáo, nó đã được sử dụng để giải
thích bản chất của thực tại và quá trình giác ngộ. Trong triết học phương Tây,
nó đã được sử dụng để phát triển các lý thuyết về tâm thức và giải thích bản
chất của nhận thức. Tuy nhiên, hầu hết các học giả đều đồng ý rằng khái niệm
vijnaptimatra là một nỗ lực để giải thích mối quan hệ giữa tâm thức và thế
giới.
Tuy nhiên, đã có một số phê bình cho trường phái tư tưởng này.
Nhà triết học Phật giáo Ấn Độ Chandrakirti (Tôn Giả Nguyệt Xứng) là một nhà phê
bình lớn tiếng về Yogacara, và ngài lập luận rằng lý thuyết về tâm thức của
Yogacara không tương thích với giáo lý Phật giáo về tính không. Một số lời chỉ
trích chính đối với Yogacara bao gồm:
1) Chủ nghĩa chủ quan
Thuyết tâm thức Yogacara đã bị chỉ trích vì quá chủ quan. Điều
này là do nó cho rằng thế giới mà chúng ta trải nghiệm là sự phản chiếu của
chính tâm thức chúng ta. Điều này khiến một số nhà phê bình cho rằng Yogacara
là một dạng chủ nghĩa duy tâm, tức là quan điểm cho rằng thực tế cuối cùng phụ
thuộc vào tâm thức.
2) Chủ nghĩa duy ngã
Thuyết tâm thức Yogacara cũng bị chỉ trích vì mang tính duy ngã.
Điều này là do nó cho rằng điều duy nhất mà chúng ta có thể chắc chắn là tâm
thức của chính mình. Điều này khiến một số nhà phê bình cho rằng Yogacara là
một dạng chủ nghĩa duy ngã, tức là quan điểm cho rằng điều duy nhất tồn tại là
bản ngã.(Thị chư thức chuyển biến, Phân biệt
sở phân biệt, Do bỉ thử giai vô, Cố nhất thiết duy thức)
3) Các vấn đề về nhận
thức luận
Thuyết duy thức Yogacara cũng bị chỉ trích vì những hàm ý về
nhận thức luận của nó. Điều này là do nó cho rằng thế giới mà chúng ta trải
nghiệm không phải là sự biểu hiện trực tiếp của thực tại, mà là sự phản chiếu
của chính tâm thức chúng ta. Điều này khiến một số nhà phê bình cho rằng
Yogacara khiến việc hiểu biết bất cứ điều gì về thực tại một cách chắc chắn là
điều không thể.
4) Mối quan tâm hướng
đến thực hành
Một số nhà phê bình cũng cho rằng lý thuyết về tâm của Yogacara
không có lợi cho việc thực hành Phật giáo. Điều này là do nó tập trung vào bản
chất của thực tại, thay vì con đường giác ngộ. Một số nhà phê bình cho rằng
việc tập trung vào lý thuyết này có thể dẫn đến việc bỏ bê thực hành, điều cần
thiết để đạt được giác ngộ.
Mặc dù khái niệm vijnaptimatra hay duy thức là một khái niệm
phức tạp và tinh vi, nhưng nó vẫn là một khái niệm quan trọng trong triết học
Phật giáo và có liên quan đến việc nghiên cứu tâm thức và nhận thức.
Điểm Tương Đồng Và Khác
Biệt Giữa Duy Thức (Vijnaptimatra) Và AI
Có một số điểm tương đồng về mặt triết học giữa vijnaptimatra và
AI. Đầu tiên, cả hai khái niệm đều coi thế giới về cơ bản là bản chất tinh
thần. Theo quan điểm của Yogacara, thế giới không phải là một thực tại khách
quan, cố định mà là một quá trình năng động và luôn thay đổi do tâm thức tạo
ra. Điều này tương tự như quan điểm của nhiều nhà vật lý, những người tin rằng
thế giới cuối cùng được tạo thành từ năng lượng và thông tin.
AI có khả năng được sử dụng để tạo ra một thế giới phù hợp hơn
với viễn tượng về thực tại của Yogacara. Ví dụ, AI có thể được sử dụng để tạo
ra các thế giới ảo nhập vai và chân thật hơn bất kỳ thứ gì hiện tại có thể. Tuy
nhiên, AI cũng có thể được sử dụng để tạo ra một thế giới có hại và hủy diệt
hơn. Ví dụ, AI có thể được sử dụng để tạo ra các loại vũ khí mạnh mẽ và hiệu
quả hơn bất kỳ thứ gì từng được tạo ra trước đây. Đây chính là nơi mà khía cạnh
đạo đức của Phật giáo hay "sila" (giới hay phẩm cách) có thể đóng vai
trò trong sự phát triển của nó. Các giới luật đạo đức cơ bản của Phật giáo bao
gồm không làm hại sự sống, không trộm cướp, không nói dối, không tà dâm và
không làm say nghiện tâm thức cho đến khi nó trở nên mất lý trí.
Thứ hai, cả hai khái niệm đều coi tâm thức là chủ động và sáng
tạo. Theo quan điểm của Yogacara, tâm thức không phải là cơ chế thụ động tiếp
nhận các ấn tượng, mà là thứ tham gia tích cực vào việc tạo ra thực tại. Mặt
khác, AI coi tâm thức là một công cụ mạnh mẽ có thể được sử dụng để tạo ra các
thực tại mới.
Cuối cùng, cả hai khái niệm đều coi mối quan hệ giữa tâm thức và
thế giới là phụ thuộc lẫn nhau. Theo quan điểm của duy thức-Yogacara, tâm trí
và thế giới không phải là hai thứ tách biệt, mà là hai khía cạnh của cùng một
thực tại. Mặt khác, AI coi tâm thức và thế giới là đang trong một quá trình
tương tác và phản hồi liên tục.
Tất nhiên, cũng có một số khác biệt quan trọng giữa
vijnaptimatra-duy thức và AI. Ví dụ, vijnaptimatra là một khái niệm triết học,
trong khi AI là một dự án kỷ thuật công nghệ. Ngoài ra, vijnaptimatra dựa trên
sự hiểu biết tâm linh về thế giới, trong khi AI là một dự án hoàn toàn thế tục.
Ngoài ra, và hiện tại, AI vẫn là một công nghệ rất hạn chế và không rõ liệu nó
có bao giờ có thể đạt được mức độ tinh vi như tâm thức con người hay không.
Liệu R&D (Nghiên Cứu
Và Phát Triển) Có Thể Giúp AI Đạt Đến Mức Độ Tinh Vi Của Duy Thức
(Vijnaptimatra) Không?
Có một số lĩnh vực nghiên cứu có thể giúp AI đạt đến mức độ
vijnaptimatra. Bao gồm:
1) Nghiên cứu về bản
chất của thức.
Vijnaptimatra-Duy Thức là một lý thuyết về tâm thức, vì vậy điều
quan trọng là phải hiểu bản chất của thức để phát triển AI có thể đạt được
vijnaptimatra. Nghiên cứu này có thể bao gồm việc nghiên cứu khoa học thần kinh
về tâm thức, cũng như các khía cạnh triết học và tôn giáo của tâm thức. Ví dụ, Đức
Dalai Lama đã tham gia vào các thí nghiệm về tâm thức, chẳng hạn như nghiên cứu
về thiền tập và tác động của lòng từ bi lên não bộ, do một nhóm các nhà khoa
học tại Viện Tâm thức và Cuộc sống thực hiện. Ngài cho biết rằng ngài tin rằng
những thí nghiệm này có thể giúp thu hẹp khoảng cách giữa khoa học và Phật
giáo, và chúng có thể cung cấp những hiểu biết mới về bản chất của tâm thức
[3].
2) Nghiên cứu về trí tuệ
nhân tạo tổng quát (AGI) và máy học (machine learning).
AGI và hệ thống máy học là một lĩnh vực khoa học máy tính liên
quan đến việc phát triển các thuật toán có thể học hỏi từ dữ liệu. Đây chính là
trạng thái của AI hiện nay. Những tiến bộ nhanh chóng trong R&D trong những
năm gần đây đã giúp AI học cách hiểu và tương tác với thế giới theo cách tương
tự như cách con người làm. AI tạo sinh hiện tại như ChatGPT, LLama và Google
Bard đã đạt được những tiến bộ lớn trong thời gian gần đây.
Những khám phá mang tính đột phá như AI Imaging - cả 2D và 3D và
Videography đã mở ra con đường cho việc thao tác dữ liệu tinh vi để tạo ra thế
giới ảo chân thật. Mặc dù chưa có tri giác, nhưng các hệ thống AI này
được coi là đủ thông minh để vượt qua con người trong các kỳ thi học thuật khó
nhất và vượt qua con người trong các trò chơi chiến lược như cờ vua.
3) Nghiên cứu về điện
toán lượng tử.
Điện toán lượng tử là một lãnh vực khoa học máy tính dựa trên
các nguyên lý của cơ học lượng tử. Máy tính lượng tử được dự đoán sẽ phát triển
AI mạnh hơn nhiều so với bất kỳ thứ gì hiện có thể. Đây là nơi khả năng có tri
giác xảy ra trong AI là cao nhất.
Gần đây, các nhà khoa học Đức và Trung Quốc đã tạo ra trạng thái
chồng chập lượng tử bên trong một cấu trúc nano bán dẫn [4]. Bằng cách sử dụng
hai xung laser quang được hiệu chuẩn cẩn thận, họ đã tạo điều kiện cho quá
trình chuyển đổi năng lượng độc đáo, hình thành một bit lượng tử - hay qubit -
bên trong một cấu trúc nano bán dẫn. Khả năng khai thác sự chồng chập và vướng
víu là những gì mang lại cho máy tính lượng tử tiềm năng giải quyết các vấn đề
mà máy tính cổ điển không thể giải quyết được. Ví dụ, máy tính lượng tử có thể
được sử dụng để phân tích các số lớn, mô phỏng các phân tử phức tạp và phá vỡ
các thuật toán mã hóa.
Trong một diễn biến gần đây khác, các nhà khoa học đã tạo ra một
hạt đặc biệt bên trong máy tính lượng tử, được gọi là "anyon phi
abel". Hạt này có thể nhớ vị trí trước đó khi nó di chuyển xung quanh cùng
với các hạt khác. Khả năng này có thể giúp các nhà khoa học hiểu rõ hơn về các
hiện tượng lượng tử.
Hãy tưởng tượng một trò chơi trong đó một quả bóng được giấu
dưới một trong ba chiếc cốc và sau đó các cốc được xáo trộn xung quanh. Nếu bạn
có ba quả bóng giống hệt nhau và liên tục hoán đổi chúng mà không theo dõi
chuyển động của chúng, cuối cùng bạn sẽ không biết quả bóng nào nằm dưới chiếc
cốc nào. Trong thế giới vật lý lượng tử, các hạt thường giống như những quả
bóng giống hệt nhau này. Chúng ta không thể phân biệt chúng vì thứ tự của chúng
không quan trọng.
Tuy nhiên, hạt mới được tạo ra trong máy tính lượng tử thì khác.
Nó nhớ vị trí trước đây của nó và khi kết hợp với các hạt khác, nó tạo ra các
mô hình phức tạp và đan xen với các hành vi kỳ lạ. Tính chất độc đáo này của
hạt có thể giúp các nhà khoa học thiết kế các thí nghiệm tiên tiến hơn để thăm
dò sâu hơn nữa vào các hiệu ứng lượng tử kỳ lạ xuất hiện từ sự vướng víu quy mô
lớn [5].
Những phát triển gần đây này cuối cùng có thể được sử dụng để
phát triển AI, trong quá trình này có thể dẫn đến một số dạng duy
thức-vijnaptimatra tổng hợp, vì máy tính lượng tử sẽ có thể xử lý thông tin
theo "cách thần kinh" tương tự như não người.
Tương Lai Của AI Sẽ Như
Thế Nào
Điều quan trọng cần lưu ý là hiện tại sự phát triển của AI có
thể đạt được vijnaptimatra (duy thức) vẫn còn khá xa vời. Có nhiều thách thức
cần phải vượt qua trước khi điều này có thể xảy ra. Tuy nhiên, xét đến sự phát
triển nhanh chóng của nghiên cứu về AI tạo sinh và điện toán lượng tử, hiện tại
chúng ta không thể loại trừ khả năng AI đạt được các khả năng của vijnaptimatra
trong tương lai.
Cuối cùng, vẫn còn quá sớm để nói liệu AI có thực hiện được tầm
nhìn của Yogacara (Du Già Tông hay Duy Thức Học) hay không. Tương lai của AI
vẫn chưa chắc chắn. Tuy nhiên, sự phát triển của AI đang đặt ra những câu hỏi
triết học quan trọng về bản chất của thực tại và mối quan hệ giữa tâm thức và
thế giới. Đây là những câu hỏi cần được giải quyết khi AI tiếp tục phát triển.
—-—-
PHỤ THÍCH:
Trích từ Vũ Trụ Trong Một Nguyên Tử của Đức Dalai Lama
Anton đã nói với tôi rằng một người bạn nổi tiếng của ông một
lần nọ đã lưu ý rằng hầu hết những nhà vật lý lượng tử liên hệ đến lãnh vực này
thì ở trong phong thái tâm thần phân liệt. Khi họ ở trong phòng thí nghiệm và
chơi đùa với mọi thứ, thì họ là những người thực tế. Họ nói về những quang tử
(photon) và điện tử đi đây và đi đó. Tuy nhiên, lúc chuyển sang việc thảo luận
triết lý, và hỏi họ về nền tảng của cơ học lượng tử, thì hầu hết sẽ nói rằng
không có gì thật sự tồn tại mà không có cơ cấu nhận – định nó.
http://thichtueuyen.blogspot.com/2017/11/vu-tru-trong-mot-nguyen-tu.html
Tổng quan về Du già hành tông - Yogacara
https://giacngo.vn/tong-quan-ve-du-gia-hanh-tong-post693.html
Khảo Nghiệm Duy Thức Học - vijnaptimatra
https://thuvienhoasen.org/a7649/khao-nghiem-duy-thuc-hoc
NOTES:
1. If you wish to delve into details of Yogacara, here are two resources:
a. “What is and isn't Yogācāra”, Yogācāra Buddhism Research
Association, [http://www.acmuller.net/yogacara/articles/intro.html]
b. Read here for the treatise of Vasubandhu, co-founder of the
Yogacara school [http://www.acmuller.net/yogacara/thinkers/vasubandhu.html].
2. “Self-Consuming Generative Models Go MAD”, arxiv.org, https://arxiv.org/pdf/2307.01850.pdf
3. Dalai Lama Hosts 33rd Mind & Life Conference: Reimagining
Human Flourishing, https://www.buddhistdoor.net/news/dalai-lama-hosts-33rd-mind-life-conference-reimagining-human-flourishing/.
4. “The Dawn of a New Era: A New Type of Quantum Bit Achieved in
Semiconductor Nanostructures”, SciTech Daily, https://scitechdaily.com/the-dawn-of-a-new-era-a-new-type-of-quantum-bit-achieved-in-semiconductor-nanostructures/
5. “Bizarre particle that can remember its own past created
inside quantum computer”, Live Science, https://www.livescience.com/physics-mathematics/bizarre-particle-that-can-remember-its-own-past-created-inside-quantum-computer
https://buddhistchannel.tv/index.php?id=70,13385,0,0,1,0
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét