KHÔNG GIAN LUÂN HỒI: QUẢ TÁO TRONG VƯỜN

 

Nguyên tác: Spatial Samsara: The Apple in the Garden
Tác giả: Dexter Cohen Bohn
Việt dịch: Quảng Cơ
Biên tập: Tuệ Uyển
***

Vào tháng 2 năm 2024, Apple đã phát hành một chiếc máy tính mà bạn có thể đeo trên mặt. Nếu những sợi dây màu trắng mang tính biểu tượng của tai nghe nhét tai iPod hoặc AirPods hình ống ngọc trai của công ty vẫn chưa đủ, thì giờ đây bạn có thể che đầu bằng kính trượt tuyết bóng loáng của Apple với đôi mắt googly đắt tiền.

Apple Vision Pro được bán lẻ với giá 3.499 đô la Mỹ, một khoản tiền kha khá dành cho túi tiền rủng rỉnh của công ty có giá trị thứ hai thế giới sau Microsoft. Hứa hẹn sự khởi đầu cho một kỷ nguyên mới của "điện toán không gian" với khả năng thực tế tăng cường (AR) và thực tế ảo (VR) tích hợp, Vision Pro không hề mới mẻ. Các tai nghe AR đã được Microsoft bán trên thị trường kể từ HoloLens đầu tiên vào năm 2016 và lời hứa về thực tế chồng chéo đã được đưa ra từ những năm 1970, với "holodeck" của Star Trek.

Trên thực tế, khoa học viễn tưởng cổ điển hiện đang tích cực thể hiện trong thế giới xung quanh chúng ta, với sự thâm nhập toàn cầu hơn 68 phần trăm đối với các thiết bị liên lạc Trekkie (điện thoại thông minh)*, và đáng chú ý là các tập đoàn công nghệ khổng lồ nắm giữ nhiều quyền lực hơn—và hành động xấu xa hơn—so với các quốc gia dân tộc. Và khi những câu chuyện chúng ta kể về công nghệ tiếp tục thúc đẩy sự phát triển của nó, thì việc xem xét lại một số huyền thoại có tính chất khởi đầu để cố gắng hiểu rõ hơn về quán tính tiềm ẩn của vị trí của chúng ta trong thời gian là điều đáng giá.

Kính Của Pygmalion (nhân vật thần thoại Hy Lạp)

Trở lại năm 1935, một nhà văn khoa học viễn tưởng trẻ người Mỹ, Stanley G. Weinbaum, đã viết một câu chuyện hấp dẫn dài 18 trang có tựa đề Pygmalion’s Spectacles, có lẽ là tác phẩm đầu tiên đề cập chi tiết đến một thiết bị thực tế ảo/thực tế tăng cường trong nền văn học hiện đại. Bằng văn xuôi điêu luyện, Weinbaum đã gợi lên một viễn cảnh về tương lai mà theo mọi lời kể sẽ tiếp tục trở nên kỳ lạ hơn khi hiện tại của chúng ta diễn ra.

Câu chuyện bắt đầu bằng một cuộc trò chuyện đột ngột và không được yêu cầu giữa một giáo sư nhỏ bé và nhân vật chính mắt lờ đờ trên một góc phố Manhattan.

“Nhưng thực tế là gì?” Người đàn ông giống người lùn hỏi. Ông ta chỉ tay về phía những dãy nhà cao tầng sừng sững xung quanh Công viên Trung tâm, với vô số cửa sổ rực sáng như ngọn lửa hang động của một thành phố của người Cro-Magnon. “Tất cả đều là giấc mơ, tất cả đều là ảo ảnh; tôi là tầm nhìn của bạn cũng như bạn là của tôi.” (Weinbaum, 1)

Một cái móc hấp dẫn, Giáo sư Ludwig mở ra trò phá băng kỳ quặc của mình bằng cách phác thảo những nguyên tắc cơ bản của chủ nghĩa lý tưởng (duy tâm), một triết lý do nhà thần học và triết gia thế kỷ 18, Giám mục George Berkeley, đưa ra.

Sống Trong Lý Tưởng

Chủ nghĩa lý tưởng cho rằng thực tại không gì khác ngoài tâm trí và ý niệm của chúng, với các vật thể vật lý không tồn tại độc lập với nhận thức. Đối với Berkeley, chính sự tương tác của năm giác quan của chúng ta với thế giới ý niệm tạo ra ảo giác về một thực tại bên ngoài độc lập. Tóm lại, táo chỉ tồn tại đối với những tâm trí có thể nhìn thấy và miệng có thể nếm, nếu không có những khả năng này thì không có thứ gì gọi là táo.

Quan điểm về một thực tại hoàn toàn phụ thuộc vào tâm trí này thiết lập nên phần giới thiệu của giáo sư giống như một chú lùn về "kính ma thuật" của ông, có khả năng triệu hồi một vũ trụ cho chính nó cho một người xem may mắn. Nhân vật chính, Dan Burke, cắn câu và bị cuốn vào một miền Berkeley của những cảm giác kỳ ảo hấp dẫn đến nỗi anh ta trở nên hơi chán nản với thế giới "thực" khi tháo thiết bị ra.*

(Tại thời điểm này, tôi khuyến khích người đọc dành chút thời gian để tiếp thu Kính Pygmalion trực tiếp; bạn sẽ không hối hận đâu!)

Ưu Điểm Của Mộng Tưởng (Thiết bị Visionary Pros)

Khi đeo chiếc kính Phật Pháp Bồ Tát Kỷ Thuật Số (Digital Bodhisattva Dharma) thông thường của chúng ta, một số chủ đề quan trọng về vai trò của công nghệ trong tương lai của ảo ảnh sẽ nổi bật lên trong bức tranh minh họa tuyệt vời của Weinbaum.

Đầu tiên, thật có giá trị khi nhấp đúp vào bản đồ hấp dẫn về chủ nghĩa duy tâm mang hương vị Kitô giáo của Berkeley như một cây cầu nối đến một chuyên gia có tầm nhìn xa khác, Ajahn Buddhadasa Bhikkhu, người có quan điểm giáo Pháp về ảo tưởng cuối cùng có thể cung cấp một lối thoát.

Là một giám mục được kính trọng trong Giáo hội Anh giáo Ireland, Berkeley vẫn luôn cam kết sâu sắc trong suốt cuộc đời mình với cả đức tin Kitô giáo và quan điểm triết học lý tưởng bằng cách kết hợp hiệu quả cả hai trong cuộc hôn nhân thánh thiện.

Berkeley cho rằng mọi ý tưởng ban đầu đều do Chúa tạo ra và như vậy có thể tin cậy được, vì Đấng thiêng liêng sẽ không lừa dối nhân loại. Điểm này giải thích cho trật tự và sự ổn định tối thượng được nhận thấy trong thế giới của Đấng sáng tạo trong khi vẫn cho phép sự điên rồ của chúng ta như những con khỉ ngu ngốc có khả năng hiểu sai những cảm giác mà chúng ta nhận được từ phạm vi không thể sai lầm của các ý tưởng.

Giáo Pháp Bổ Sung

Quan điểm của Phật giáo có cách tiếp cận tương tự nhưng với sự thay thế quan trọng của “Chúa” cho “nhân quả”—hay pratītyasamutpāda (tiếng Skt. bánh xe duyên khởi; tiếng Pali: paṭiccasamuppāda). Về mặt phi thần học, quan điểm của Phật giáo cho rằng một cơ chế cơ bản của nhân quả nằm dưới mọi trải nghiệm mà từ đó mọi ý tưởng, cảm giác và hình thức phát sinh. Có vẻ như tự quay, Ajahn Buddhadasa mô tả Bánh xe cuộc sống như sau:

Duyên khởi nằm giữa ý niệm có ‘ngã’ và sự hoàn toàn không có ‘ngã’. Nó có nguyên lý riêng của nó: ‘Bởi vì có cái này, nên có cái kia; bởi vì cái này không có, nên cái kia không có.’ Chính nguyên lý này khiến Phật giáo không phải là thuyết thường hằng hay thuyết đoạn diệt. (Buddhadāsa Bhikkhu, 10)

Kẹp giữa quan điểm hữu thần về một nền tảng tối thượng nơi Chúa (chủ nghĩa vĩnh cửu) và sự chán nản hư vô của một khoảng không lạnh lẽo vô cảm (chủ nghĩa hủy diệt), thì giáo Pháp chỉ ra một chức năng tham gia: một chu kỳ diễn ra liên tục khi một điều dẫn đến điều tiếp theo với nhận thức mù quáng đi theo.

Duyên Khởi-Paṭiccasamuppāda không gì hơn là một phân tích chi tiết về đau khổ, sự phát sinh của nó, sự chấm dứt của nó và con đường dẫn đến sự chấm dứt của nó. (Buddhadāsa Bhikkhu, ii)

Ngoài một quan điểm triết học say sưa, giáo lý về duyên khởi cung cấp một bản đồ nhận thức thực tế nhằm hướng dẫn những người thực hành nhận thức rõ ràng hơn về bản chất mong manh của kiến trúc bên trong của chính họ. Khi một người siêng năng rèn luyện cơ bắp chánh niệm trong thực hành thiền định, kiến trúc này sẽ tiết lộ những khoảng trống có thể dần dần được mở rộng và lấp đầy, mở ra không gian cho sự tĩnh lặng xuất hiện. Buông bỏ những rắc rối liên quan đến việc liên tục củng cố ý thức về bản ngã, tâm trí bắt đầu nguội lạnh và trú ngụ trong không gian giữa các ý tưởng.

Sự Thiếu Hiểu Biết - Vô Minh

Quay trở lại câu chuyện, chúng ta đọc rằng, mặc dù đã cố gắng hết sức, Dan Burke vẫn bị kéo vào thế giới ảo tưởng của những chiếc kính thông qua sự tham gia cố ý của anh ta với một loạt các cảm giác thú vị. Nếu không có "sự tự thôi miên" này như Giáo sư Ludwig nói, chương trình không thể tiếp tục. Nhiều hương vị của Eden được trình bày cho Dan ở thế giới bên kia của Paracosm, từ một thiếu nữ mới lớn đội vòng hoa đến sự xác nhận rõ ràng rằng bệnh tật, tuổi già và cái chết đơn giản là không tồn tại trong cõi hạnh phúc của cô. Sự ngây thơ của sự thiếu hiểu biết làm sinh động toàn bộ câu chuyện bằng những ám chỉ trong Kinh thánh hoàn toàn phù hợp với khuynh hướng Cơ đốc giáo mà chính Berkeley đã tiếp nhận bản chất của thực tế.

Quả Táo Trong Vườn

Tất nhiên, Dan biết rằng những gì anh đang trải qua chỉ là ảo ảnh do thủ thuật kỹ thuật khéo léo tạo ra, nhưng anh vẫn cắn câu. Sau khi phải lòng cô gái và miền đất mơ mộng của cô, cuộc sống “thực” trở nên nhạt nhẽo và ngày càng không thỏa mãn. Với con mắt tinh tường, người ta cũng có thể nhận ra cùng một mô hình đang diễn ra trong cơ chế say mê những người “thật”. Vấn đề là thực tế ảo chỉ khuếch đại những khuynh hướng cố hữu hướng đến suy nghĩ ảo tưởng, có lẽ đó là lý do tại sao nó lại hấp dẫn đến vậy. Sau đó, chúng ta thấy rằng sở hữu cặp kính mới sáng bóng của Apple chính là sở hữu sức mạnh định hình lại thực tế của một người, làm mờ đi những góc cạnh thô ráp và định hình thế giới theo ý muốn của người đó.

Nếu, với một món đồ trang sức hấp dẫn, chúng ta có thể trượt vào một Eden tự phong, có lẽ cuối cùng chúng ta có thể thoát khỏi cảm giác bất mãn dai dẳng ám ảnh cuộc sống thật. Tuy nhiên, chính công cụ đưa chúng ta đi chỉ tạo điều kiện cho ảo tưởng sâu sắc hơn, liên tục nhắc nhở chúng ta rằng thiên đường mà chúng ta khao khát thật ra đã mất.

Không Gian Luân Hồi

Những người theo đạo Phật gọi vòng phản hồi rắc rối này là luân hồi, và lưu ý đến khuynh hướng tai hại của tâm trí là liên tục tạo ra đủ mọi loại "giải pháp" cho vấn đề nan giải của nó. Sự vô minh đóng vai trò trung tâm trong bộ máy luân hồi, vừa là động lực của ảo tưởng vừa là điểm tiếp xúc nơi sự sáng tỏ có thể xuất hiện.

Như Buddhadasa Bhikkhu giải thích:

Khi vô minh che mờ tâm trí, đau khổ phát sinh; khi chánh niệm và trí tuệ cai quản sáu cửa giác quan (mắt, tai, mũi, lưỡi, thân và ý), đau khổ chấm dứt. Đây là một duyên khởi (paṭiccasamuppāda) mà chúng ta có thể thực hành, bởi vì cả nguyên nhân và kết quả đều tồn tại ở đây và bây giờ, nơi chúng ta có thể tiếp cận chúng. (Buddhadāsa Bhikkhu, iii)

Khổ đau thường ngụy trang thành khoái lạc vì chính sự bám víu (Pali. upādāna) của chúng ta vào “cái thiện” tạo nên sự trốn tránh vĩnh viễn khỏi “cái ác”. Giữa hai cực này, “cái tôi” trở nên cứng nhắc với tất cả những vật trang trí của sở thích và lòng kiêu hãnh đặc trưng cho phép màu của “cái tôi”. Chúng ta đã chiếu những phác họa về bản ngã này vào thế giới như một hệ tư tưởng và tính cách lập dị, nhưng giờ đây có vẻ như đã đến lúc thế giới có thể chiếu chúng trở lại chúng ta.

Với điện toán không gian, chúng ta mở rộng các hiện vật kỹ thuật số được tuyển chọn vào môi trường vật lý của mình, ghim các máy trạm ảo vào các bức tường trống và trình chiếu vào những khung cảnh ảm đạm. Trong khi luân hồi (samsara) luôn là không gian, các thiết bị điện tử tiêu dùng xa xỉ như Vision Pro đã mở ra một kỷ nguyên mới của thực tế có thể chỉnh sửa.

Câu Chuyện Trên Không

Có lẽ minh họa rõ nhất cho quan điểm này là câu chuyện về lần đầu tiên tôi thấy ai đó sử dụng Apple Vision Pro. Khi đi qua khoang thương gia trên chuyến bay nối chuyến từ Kuala Lumpur, có một quý ông ngồi ở hàng ghế thứ hai sang trọng, rộng gấp đôi. Ngồi ở vị trí lối đi, đôi mắt của người đàn ông lờ mờ màu tím ma quái qua chiếc máy tính kỳ lạ được đeo trên mặt. Những ngón tay của ông ta cố tình mò mẫm trong không khí mỏng manh, véo không biết bao nhiêu inch từ eo tôi khi tôi lê bước trên đường đến ghế hạng phổ thông của mình. Tình huống này gây khó chịu cả về mặt thể chất lẫn kinh tế xã hội.

Không chỉ chúng tôi, những chú khỉ trên không đã thực hiện một đặc quyền riêng biệt là thay đổi vị trí vật lý một cách đáng kể thông qua máy bay phản lực, mà những người giàu nhất trên máy bay đã quyết định xóa sổ những người còn lại khỏi tầm nhìn của ông ta. Thu mình trong một bong bóng ảo, ông ta ngồi không hề bối rối khi mọi hành khách đều phải chứng kiến ​​cảnh người đàn ông kiêu hãnh này thể hiện uy quyền của mình.

Chúng Ta Cùng Mơ Ước

Tôi chia sẻ trải nghiệm này không phải để chế giễu người giàu mà để chỉ ra khía cạnh đáng ngại nhất của công nghệ mới này.

COVID-19 đã làm nổi bật công nghệ đã trở nên phức tạp như thế nào với sự phân chia giai cấp toàn cầu khi những người có thể làm việc trực tuyến vẫn an toàn trong khi những người khác phải cố gắng hết sức để xoay xở bằng bất cứ thứ gì họ có thể xoay xở. Sự phân chia kỹ thuật số là một đặc điểm chính của bất bình đẳng hiện đại và hiện nay chúng ta có các thiết bị có thể hoạt động như những tấm che mắt thật sự đối với những người kém may mắn.

Cho dù chúng ta rút lui vào một vùng đất hứa pixel hay kiên trì trong hiện tại, điều quan trọng là phải nhớ rằng tất cả chúng ta đều ở trong này cùng nhau. Người ta có thể cố gắng trốn tránh sự khó chịu bằng cách xếp lớp bản thân trong những điều dễ chịu ảo đắt tiền, nhưng sự tiếp tục của chúng ta vẫn sẽ phụ thuộc vào toàn bộ vũ trụ của những điều kiện thuận lợi và những người khác ẩn danh đảm bảo rằng thức ăn, nước và hơi ấm luôn ở gần.

Với sự phụ thuộc lẫn nhau tiếp tục gắn kết các thế giới lại với nhau, điều tối thiểu chúng ta có thể làm khi dệt nên những câu chuyện hư cấu chung của mình là tôn trọng lẫn nhau và có lẽ hãy nhớ những lời kỳ quặc của

Giáo sư Ludwig:
Tất cả là giấc mơ, tất cả là ảo ảnh; Tôi là tầm nhìn của bạn cũng như bạn là của tôi. (Weinbaum, 1).

* Global smartphone penetration rate as share of population from 2016 to 2022 (Statista)
References

https://www.buddhistdoor.net/features/spatial-samsara-the-apple-in-the-garden/