CHƯƠNG MƯỜI: NGHIỆP

 

Nguyên bản: Karma
Tác giả: Đức Đạt Lai Lạt Ma
Biên tập: Rajiv Mehrotra
Việt dịch: Quảng Cơ
Hiệu đính: Tuệ Uyển
***

* Các loại Hành động Nghiệp

Định nghĩa về nghiệp là gì? Chúng ta nên nhớ đặt nghiệp trong bối cảnh hiểu biết rộng hơn của Phật giáo về các quy luật nhân quả tự nhiên. Nghiệp là một trường hợp cụ thể của các quy luật nhân quả tự nhiên hoạt động trên khắp vũ trụ, theo Phật giáo, mọi thứ và sự kiện xuất hiện hoàn toàn là kết quả của sự kết hợp giữa nguyên nhân và điều kiện.

Do đó, nghiệp là một trường hợp của quy luật nhân quả chung. Điều làm cho nghiệp trở nên độc đáo là nó liên quan đến hành động có chủ ý và do đó là một tác nhân. Các quá trình nhân quả tự nhiên hoạt động trên thế giới không thể được gọi là nghiệp nếu không có tác nhân nào tham gia. Để một quá trình nhân quả trở thành nghiệp, nó phải liên quan đến một cá nhân có ý định dẫn đến một hành động cụ thể. Đây là loại cơ chế nhân quả cụ thể được gọi là nghiệp.

Vì vậy, trong lĩnh vực chung của hành động nghiệp, chúng ta có thể nói về ba loại hành động khác nhau tạo ra các hiệu ứng tương ứng. Những hành động gây ra đau khổ và đau đớn thường được coi là hành động tiêu cực hoặc không có đức hạnh (bất thiện nghiệp). Những hành động dẫn đến hậu quả tích cực và mong muốn, chẳng hạn như trải nghiệm niềm vui và hạnh phúc, được coi là hành động tích cực hoặc có đức hạnh (thiện nghiệp). Thể loại thứ ba bao gồm những hành động dẫn đến những trải nghiệm về sự bình thản, hay những cảm xúc và trải nghiệm trung tính; những điều này được coi là những hành động trung tính, và không phải là thiện hay bất thiện (vô ký nghiệp).

Về bản chất thật sự của bản thân các hành động nghiệp, về cơ bản có hai loại khác nhau: hành động tinh thần hành động không nhất thiết phải biểu hiện thông qua hành động vật lý (ý nghiệp) và có những hành động vật lý, bao gồm cả hành động bằng lời nói (khẩu nghiệp) và hành động bằng thân (thân nghiệp). Sau đó, theo quan điểm của phương tiện thể hiện hành động, chúng ta phân biệt hành động của tâm trí, hành động của lời nói và hành động của thân. Hơn nữa, trong các kinh sách, chúng ta cũng tìm thấy những cuộc thảo luận về hành động nghiệp hoàn toàn thiện, hoàn toàn bất thiện và những hành động là sự pha trộn của cả hai. Tôi cảm thấy rằng đối với nhiều người trong chúng ta thực hành giáo Pháp, hầu hết các hành động của chúng ta có thể là sự pha trộn của cả hai.

Nếu chúng ta phân tích một hành động nghiệp duy nhất, chúng ta có thể thấy rằng có một số giai đoạn trong sự kiện đó. Có một sự khởi đầu, đó là giai đoạn của động cơ hoặc ý định; có sự thực hiện thực tế của hành động; và sau đó là sự kết thúc hoặc hoàn thành của hành động. Theo kinh sách, cường độ và sức mạnh của một hành động nghiệp thay đổi tùy theo cách thực hiện từng giai đoạn này.

Chúng ta hãy lấy ví dụ về một hành động tiêu cực. Nếu ở giai đoạn động cơ, người đó có một cảm xúc tiêu cực rất mạnh như tức giận, sau đó hành động theo sự thôi thúc và thực hiện hành động, nhưng ngay sau đó cảm thấy hối hận sâu sắc về hành động mình đã thực hiện, thì cả ba giai đoạn sẽ không được hoàn thành hoàn toàn. Do đó, hành động sẽ ít mạnh mẽ hơn so với trường hợp người đó đã thực hiện tất cả các giai đoạn một cách hoàn chỉnh với động cơ mạnh mẽ, thực hiện thực tế và cảm giác thích thú hoặc hài lòng từ hành động đã thực hiện. Tương tự như vậy, có thể có những trường hợp cá nhân có thể có động lực rất yếu nhưng hoàn cảnh buộc người đó phải thực sự thực hiện hành động. Trong trường hợp này, mặc dù đã thực hiện một hành động tiêu cực nhưng nó thậm chí còn yếu hơn so với ví dụ đầu tiên của chúng ta, vì không có động lực thúc đẩy mạnh mẽ. Vì vậy, tùy thuộc vào sức mạnh của động cơ nghiệp, của hành động thực tế và của sự hoàn thành, nghiệp được tạo ra sẽ có các mức độ cường độ tương ứng.

Trên cơ sở những khác biệt này, kinh sách thảo luận về bốn loại nghiệp: nghiệp được thực hiện nhưng không tích lũy, nghiệp được tích lũy nhưng không thực hiện, nghiệp mà hành động vừa được thực hiện vừa tích lũy và nghiệp mà không có cả sự tích lũy và việc thực hiện hành động thực tế. Điều quan trọng là phải hiểu được ý nghĩa của điểm này và đánh giá cao rằng vì mỗi hành động có các giai đoạn khác nhau, nên bản thân các hành động nghiệp là hợp thành, và chất lượng của chúng có thể được mô tả là kết quả tích lũy của từng yếu tố hợp thành của chúng.

Khi bạn đánh giá cao điều này, thì bất cứ khi nào bạn có cơ hội tham gia vào một hành động tích cực với tư cách là một hành giả Phật pháp, điều quan trọng là phải đảm bảo rằng ở giai đoạn đầu, động lực tích cực của bạn rất mạnh mẽ và bạn có ý định mạnh mẽ để tham gia vào hành động đó. Sau đó, trong khi bạn thật sự thực hiện hành động, bạn nên đảm bảo rằng bạn đã cố gắng hết sức và bạn đã nỗ lực hết mình để hành động đó thành công. Sau khi hành động được thực hiện, điều quan trọng là phải đảm bảo rằng bạn dành nghiệp tích cực mà bạn đã tạo ra cho hạnh phúc của tất cả chúng sinh cũng như sự giác ngộ của chính bạn. Nếu bạn có thể củng cố sự cống hiến đó bằng sự hiểu biết về bản chất tối thượng của thực tại, thì nó sẽ còn mạnh mẽ hơn nữa.

* Nghiệp và Con người

Một hành giả Phật giáo thật sự cố gắng sống một cuộc sống đạo đức như thế nào? Khát vọng tối thượng của một người là đạt được sự giải thoát khỏi luân hồi, đạt được sự tự do về mặt tinh thần hoặc giác ngộ, nhiệm vụ chính của người đó là giành chiến thắng trước các phiền não (klesha). Tuy nhiên, không có cách nào mà một hành giả có thể nghĩ như vậy hoặc trực tiếp chống lại những cảm xúc tiêu cực và ở giai đoạn đầu, vì vậy cách hợp lý để tiến hành chỉ đơn giản là tìm cách kiềm chế biểu hiện của hành động tiêu cực của thân, khẩu và ý. Bước đầu tiên là bảo vệ thân, khẩu và ý không tham gia vào hành động tiêu cực để chúng ta không khuất phục trước sức mạnh và sự thống trị của những suy nghĩ và cảm xúc tiêu cực.

Khi đã đạt được giai đoạn đầu tiên này, bạn có thể tiến tới giai đoạn thứ hai và giải quyết nguyên nhân gốc rễ là sự vô minh cơ bản mà chúng ta đã nói ở trên. Ở giai đoạn này, bạn có thể chống lại trực tiếp các lực lượng của phiền não. Khi đã làm được điều đó, giai đoạn thứ ba không chỉ đơn thuần là giành chiến thắng trước chúng mà còn là loại bỏ mọi khuynh hướng và dấu ấn mà chúng để lại trong tâm lý. Đây là lý do tại sao Thánh Thiên (Aryadeva) tuyên bố trong Bốn Trăm Bài Kệ về Trung Quán rằng một người khao khát tâm linh thật sự trước tiên phải vượt qua hành vi tiêu cực, ở giai đoạn giữa phải chống lại mọi sự bám chấp vào bản ngã và ở giai đoạn cuối phải vượt qua mọi quan điểm ràng buộc chúng ta trong cõi luân hồi.

Như chúng ta đã thấy, Phật giáo giải thích cách môi trường và chúng sinh sống trong môi trường đó được tạo ra như là kết quả của sự vô minh cơ bản, đặc biệt là nghiệp phát sinh từ sự vô minh. Tuy nhiên, chúng ta không nên nghĩ rằng nghiệp tạo ra những thứ này từ hư không. Đây không phải là trường hợp. Nghiệp không giống như một nguyên nhân vĩnh cửu. Chúng ta nên nhận ra rằng để nghiệp hoạt động, và để nó có khả năng tạo ra hậu quả của nó, nó phải có một cơ sở để làm như vậy. Do đó, tồn tại một sự liên tục của cả thế giới vật chất và tinh thần. Chúng ta có thể truy tìm sự liên tục của thế giới vật chất đến sự khởi đầu của một vũ trụ cụ thể, và sau đó chúng ta thậm chí có thể truy tìm "sự khởi đầu" đó đến không gian trống rỗng. Phật giáo chấp nhận sự tồn tại của những gì được gọi là "hạt không gian" (namkhai dul), và khẳng định có một giai đoạn không gian trống rỗng mà nguồn gốc của vũ trụ vật chất theo một nghĩa nào đó được chứa đựng. Trong trường hợp của thế giới tinh thần, chúng ta không thể nói rằng sự liên tục của ý thức trong chúng sinh là kết quả của nghiệp. Chúng ta cũng không thể nói rằng quá trình liên tục không ngừng của cả vật chất và tinh thần là kết quả của nghiệp.

Nếu đúng như vậy, nếu sự liên tục cơ bản không được tạo ra bởi nghiệp, thì nghiệp phù hợp ở đâu? Nghiệp đóng vai trò nhân quả ở điểm nào trong việc tạo ra chúng sinh và môi trường tự nhiên mà chúng sinh sống? Có lẽ chúng ta có thể nói rằng có một quá trình tự nhiên trên thế giới và tại một thời điểm nhất định khi quá trình tiến hóa của nó đạt đến một giai đoạn mà nó có thể ảnh hưởng đến những trải nghiệm của chúng sinh, dẫn đến những trải nghiệm đau đớn về đau khổ hoặc những trải nghiệm vui vẻ về hạnh phúc, đó là thời điểm mà nghiệp xuất hiện. Rốt cuộc, quá trình nghiệp chỉ có ý nghĩa khi liên quan đến trải nghiệm của chúng sinh.

Vì vậy, nếu chúng ta hỏi liệu ý thức có được tạo ra bởi nghiệp hay liệu chúng sinh có được tạo ra bởi nghiệp hay không, thì có vẻ như câu trả lời sẽ là "không". Nhưng mặt khác, nếu chúng ta hỏi liệu cơ thể con người và ý thức của con người có phải là sản phẩm của nghiệp hay không, thì câu trả lời là "có" vì cả hai đều là kết quả của những hành động có đức hạnh. Điều này là do, khi chúng ta nói về cơ thể con người và ý thức của con người, chúng ta đang ám chỉ đến một trạng thái tồn tại có liên quan trực tiếp đến những trải nghiệm đau đớn và thú vị của một cá nhân. Cuối cùng, nếu chúng ta hỏi liệu bản năng tự nhiên của chúng ta là tìm kiếm hạnh phúc và vượt qua đau khổ có phải là sản phẩm của nghiệp hay không, thì có vẻ như câu trả lời sẽ là "không".

* Nghiệp và Thế giới Tự nhiên

Tại thời điểm này, tôi cảm thấy rằng trừ khi chúng ta bổ sung lời giải thích chung về quá trình nghiệp trong văn học Phật giáo bằng các điểm từ văn học Kim Cang thừa, thì sự hiểu biết của chúng ta sẽ không đầy đủ. Kim Cang thừa giải thích rằng cả thế giới vật chất và cơ thể của chúng sinh đều bao gồm năm yếu tố: đất, nước, lửa, gió và không gian. Không gian ở đây nên được hiểu theo nghĩa chân không, không gian trống rỗng, thay vì không gian theo nghĩa kỹ thuật là không có chướng ngại vật. Văn học Kim Cang thừa thảo luận về những điều này theo nghĩa các yếu tố bên ngoài và các yếu tố bên trong và cho thấy chúng liên quan đến nhau như thế nào ở cấp độ rất sâu sắc. Thông qua việc hiểu mối quan hệ này, cái nhìn sâu sắc của chúng ta về cách nghiệp ảnh hưởng đến thế giới sẽ sâu sắc hơn nhiều.

Như chúng ta đã thảo luận trước đó, thực tế là ý thức tồn tại là một sự thật. Ý thức tồn tại; đó là nó. Tương tự như vậy, sự liên tục của ý thức cũng là một nguyên lý tự nhiên: ý thức duy trì sự liên tục của nó. Chúng ta phải nói thêm rằng trong Phật giáo, có một sự hiểu biết rằng ý thức không thể phát sinh từ hư không hoặc không có nguyên nhân; và đồng thời, ý thức không thể được tạo ra từ vật chất. Điều này không có nghĩa là vật chất không thể ảnh hưởng đến ý thức. Tuy nhiên, bản chất của ý thức là sự sáng suốt tuyệt đối, chỉ là kinh nghiệm; nó là khả năng nhận thức nguyên thủy, và do đó nó không thể được tạo ra từ vật chất có bản chất khác. Do đó, vì ý thức không thể phát sinh mà không có nguyên nhân, và vì nó không thể phát sinh từ nguyên nhân vật chất, nên nó phải đến từ một sự liên tục không ngừng. Chính trên tiền đề này mà Phật giáo chấp nhận sự tồn tại của các kiếp trước (vô thủy).

Chúng ta đã thấy rằng nguồn gốc của đau khổ nằm ở cả nghiệp và vô minh, nhưng thực ra vô minh mới là nguồn gốc chính.

*Nghiệp và Cảm xúc

Mỗi trường phái Phật giáo có cách hiểu khác nhau về bản chất của phiền não, tương ứng với những cách diễn giải khác nhau của họ về học thuyết anatman hay thuyết vô ngã. Ví dụ, một số trạng thái tâm trí, một số suy nghĩ và cảm xúc mà theo trường phái Trung Quán (Madhyamaka-Svatantrika) và Duy Thức (Chittamatra) có thể được coi là không ảo tưởng, thì theo quan điểm của trường phái Trung Quán (Madhyamaka-Prasangika), chúng được coi là ảo tưởng. Tất nhiên, đây là một điểm rất phức tạp và đòi hỏi phải nghiên cứu rất nhiều.

Điều quan trọng nhất mà chúng ta cần biết là cảm xúc phiền não chính là kẻ thù cuối cùng của chúng ta và là nguồn gốc của đau khổ. Khi nó phát triển trong tâm trí chúng ta, nó sẽ ngay lập tức phá hủy sự an lạc của tâm trí và cuối cùng phá hủy sức khỏe của chúng ta, thậm chí là tình bạn của chúng ta với những người khác. Tất cả các hoạt động tiêu cực như giết chóc, bắt nạt, gian lận, v.v. đều bắt nguồn từ cảm xúc phiền não. Do đó, đây chính là kẻ thù thật sự của chúng ta. Một kẻ thù bên ngoài có thể gây hại cho bạn hôm nay, nhưng ngày mai sẽ trở nên rất hữu ích, trong khi kẻ thù bên trong luôn luôn ở đó theo bạn và điều đó khiến nó trở nên rất nguy hiểm. Ngược lại, chúng ta thường có thể tìm thấy kẻ thù bên trong ở một khoảng cách nào đó. Ví dụ, vào năm 1959, chúng tôi đã chạy trốn khỏi Tây Tạng vì trốn thoát là một khả năng vật lý; nhưng trong trường hợp này, dù tôi ở Tây Tạng, hay ở Potala, hay ở London, thì nó vẫn theo tôi. Tôi nghĩ kẻ thù bên trong thậm chí còn ở đó trong thiền định: và ngay cả khi tôi hình dung một mandala - tôi thấy kẻ thù này vẫn luôn ở chính giữa! Vì vậy, đây là vấn đề chính mà chúng ta phải nhận ra: Kẻ hủy diệt thật sự hạnh phúc của chúng ta luôn ở bên trong chúng ta.

Chúng ta có thể làm gì về điều đó? Nếu không thể làm việc trên kẻ thù ấy và loại bỏ nó, thì tôi nghĩ chúng ta nên quên đi con đường tinh thần và dựa vào rượu và tình dục cùng những thứ tương tự khác để cải thiện cuộc sống của mình. Tuy nhiên, nếu có khả năng loại bỏ kẻ thù bên trong, thì tôi nghĩ chúng ta nên nắm bắt cơ hội có một cơ thể con người, một bộ não con người và một trái tim nhân hậu và kết hợp những sức mạnh này để phá hủy và cuối cùng là nhổ tận gốc nó. Đây là lý do tại sao cuộc sống con người được coi là đáng trân trọng theo giáo lý nhà Phật, vì chỉ có nó mới giúp một người rèn luyện và chuyển hóa tâm, chủ yếu là nhờ đạo đức của sự thông minh và lý trí.

Phật giáo phân biệt hai loại cảm xúc. Một loại là không có lý trí và chỉ dựa trên định kiến. Lòng căm thù là một trong những loại này. Loại cảm xúc này chỉ dựa trên những lý do hời hợt, tất nhiên, chẳng hạn như “người này đã làm tôi tổn thương khủng khiếp", nhưng sâu thẳm bên trong, nếu bạn theo đuổi suy nghĩ đó xa hơn, bạn sẽ thấy nó không đi xa được. Cảm xúc không có lý do là những gì chúng ta gọi là cảm xúc tiêu cực. Loại cảm xúc khác, bao gồm lòng từ bi và lòng vị tha, là cảm xúc có lý trí vì thông qua quá trình điều tra sâu sắc, bạn có thể chứng minh rằng nó tốt, cần thiết và hữu ích. Hơn nữa, mặc dù về bản chất nó là một loại cảm xúc, nhưng thực tế là phù hợp với lý trí và trí thông minh. Trên thực tế, nó là do thông qua kết hợp trí tuệ và cảm xúc để chúng ta có thể thay đổi và chuyển hóa thế giới bên trong của mình.

Chừng nào kẻ thù bên trong còn ở đó, và chừng nào chúng ta còn nằm dưới sự kiểm soát của nó, thì không thể có hạnh phúc vĩnh cửu. Hiểu được nhu cầu đánh bại kẻ thù này là sự thực chứng thật sự, và phát triển một mong muốn mãnh liệt để vượt qua nó là khát vọng tìm kiếm sự tự do, về mặt kỹ thuật được gọi là từ bỏ. Do đó, việc thực hành phân tích cảm xúc và thế giới bên trong của chúng ta là rất quan trọng.

Kinh luận nói rằng đối với mong muốn vượt qua cấp độ đau khổ đầu tiên, "khổ đau của đau khổ", ngay cả động vật cũng có nó một cách tự nhiên. Và đối với khát vọng giải thoát bản thân khỏi cấp độ đau khổ thứ hai, "khổ đau của sự thay đổi", thì đây không phải là điều chỉ có ở con đường Phật giáo. Nhiều con đường không phải Phật giáo cổ đại của Ấn Độ cũng tương tự, tìm kiếm sự thanh thản bên trong thông qua định lực (samadhi). Tuy nhiên, khát vọng chân chính muốn tìm kiếm sự giải thoát hoàn toàn khỏi luân hồi chỉ có thể nảy sinh từ sự nhận ra cấp độ đau khổ thứ ba, "khổ đau của điều kiện", nơi chúng ta nhận ra rằng chừng nào chúng ta còn chịu sự kiểm soát của vô minh, chúng ta sẽ phải chịu đau khổ, và sẽ không có chỗ cho niềm vui và hạnh phúc lâu dài. Có thể nói rằng sự nhận ra cấp độ đau khổ thứ ba này là duy nhất và chỉ có đối với con đường Phật giáo.

Câu Hỏi

Hỏi: Xin Đức Thánh Thiện xin vui lòng giải thích tại sao kết quả của nghiệp đôi khi là tức thời và tại sao trong những trường hợp khác, chúng ta phải đợi nhiều kiếp trước khi hiệu ứng nhân quả xảy ra?

Đức Đạt Lai Lạt Ma: Một yếu tố sẽ là cường độ của chính hành động nghiệp. Một yếu tố khác là mức độ mà các điều kiện khác nhau cần thiết để nghiệp đó chín muồi là hoàn chỉnh, và điều này phụ thuộc vào các hành động nghiệp khác. Thiên Thân đã giải quyết vấn đề này trong A Tỳ Đạt Ma Câu Xá Luận (Abhidharmakosha), trong đó ngài tuyên bố rằng, nói chung-, các hành động nghiệp lực mạnh nhất có xu hướng tạo ra kết quả của chúng trước. Nếu cường độ của một hành động nghiệp lực bằng cường độ của một hành động nghiệp lực khác, thì kết quả của hành động mà cá nhân quen thuộc nhất có xu hướng chín muồi trước. Tuy nhiên, nếu hai hành động nghiệp lực mạnh như nhau và quen thuộc như nhau, thì hành động được thực hiện trước có xu hướng tạo ra kết quả của nó trước.

Hỏi: Có sự khác biệt giữa suy nghĩ và hành động liên quan đến kết quả nghiệp lực không? Nói cách khác, một suy nghĩ có thể gây ra một hành động và ngược lại không?

Đức Đạt Lai Lạt Ma: Như tôi đã giải thích, khái niệm nghiệp lực của Phật giáo không chỉ giới hạn ở hành động của cơ thể; nó còn bao gồm các hành động tinh thần, hay chúng ta có thể nói là các hành động tình cảm. Ví dụ, khi chúng ta nói về một hành động tham lam, hoặc một ý định có hại, thì những điều này không nhất thiết phải biểu hiện trong hành vi. Người ta có thể nghĩ những suy nghĩ như vậy một cách đầy đủ và chi tiết mà không thể hiện chúng bằng hành động, vì vậy một sự hoàn thành nhất định của những hành động này xảy ra ở cấp độ tinh thần.

Hơn nữa, có một số loại hành động không nhất thiết phải có động cơ hoặc ý định ngay lập tức, nhưng do điều kiện từ các hành động nghiệp quá khứ, người ta có thể có khuynh hướng hành động theo một cách nhất định. Điều này có nghĩa là một số hành động có thể phát sinh không phải là kết quả của động cơ, mà là kết quả của các khuynh hướng nghiệp./.