SỰ THẤU CẢM VÀ LÒNG TỪ BI: QUAN ĐIỂM CỦA PHẬT GIÁO

 

Sống Đạo - Living Dharma
Nguyên tác: Empathy vs compassion: A Buddhist perspective
Tác giả: DAVID MICHIE
Việt dịch: Quảng Cơ
Biên tập: Tuệ Uyển
***
Lòng từ bi là một trong những phẩm chất thu hút mọi người đến với Phật giáo. Mong muốn giải thoát người khác khỏi đau khổ là cách các văn bản định nghĩa nó. Lòng từ bi là sự tuôn chảy chân thành của lòng yêu thương, một cụm từ mà Đức Đạt Lai Lạt Ma thường dùng để mô tả bản chất của giáo lý Phật giáo.

Có lẽ không có gì ngạc nhiên khi nhóm Phật tử Tây Tạng mà tôi tham gia ở Perth, Úc, cũng như những nhóm tôi biết ở những nơi khác trên thế giới, thu hút nhiều người từ các ngành nghề chăm sóc. Luôn có một số lượng không cân xứng các bác sĩ, y tá, bác sĩ thú y, bác sĩ vật lý trị liệu, bác sĩ châm cứu và nhà tâm lý học, cũng như giáo viên, chuyên gia nhân sự và người ủng hộ những người dễ bị tổn thương, con người hoặc động vật. Tôi nhớ một khóa tu thiền mà tôi đã tham gia, trong số khoảng 40 người tham dự, 15 người là nhà tâm lý học hoặc làm việc trong một số khía cạnh của chăm sóc sức khỏe tâm thần. Khó có thể đại diện cho toàn bộ dân số!

Trong bất kỳ nhóm nào như vậy, có một câu hỏi gần như không thể tránh khỏi nảy sinh: làm thế nào để bạn đối phó, cố gắng giúp đỡ những người đang chịu đựng đau khổ dữ dội, mà không khiến bản thân bị choáng ngợp? Nếu bạn làm việc ngày này qua ngày khác với những người khuyết tật nghiêm trọng không bao giờ khỏe lại, chăm sóc cha mẹ già mắc chứng mất trí nhớ, hoặc trong một nơi trú ẩn động vật phải đối phó với dòng động vật sợ hãi và bị ngược đãi không bao giờ kết thúc, làm thế nào để bạn có thể giữ được tinh thần thoải mái?

Trong một buổi tĩnh tâm gần đây tại trung tâm Phật giáo của chúng tôi, trên bàn ăn trưa, một nhà trị liệu đã kể với chúng tôi về nỗi sợ hãi của cô ấy về việc kiệt sức với một lạt ma đang đến thăm. Sự đau khổ mà cô ấy gặp phải, ngày này qua ngày khác, đã dẫn cô ấy đến trạng thái vô vọng tột cùng. Cô ấy hỏi, làm sao có thể lội qua nỗi buồn quá lớn mà không bị chết đuối?

Câu trả lời của ngài khiến cô ngạc nhiên. Với ánh mắt lấp lánh, ngài đã khuyên cô hãy giống như một thùng rác. Hãy để mọi người trút bỏ mọi đau khổ và bất hạnh của họ, ngài nói. Sau đó, ngay khi họ đi, hãy mở nắp thùng rác và để tất cả rơi ra ngoài.
Ban đầu cô nghĩ rằng điều đó nghe có vẻ gần như vô cảm. Giống như ngài không thật sự quan tâm. Nhưng khi cô suy ngẫm về lời khuyên đó, cô bắt đầu thấy hợp lý hơn.

Ở đây, việc xem xét ba thuật ngữ, sự đồng cảm (sympathy), sự thấu cảm (empathy)và lòng từ bi (compassion) rất hữu ích. Những từ này đôi khi được mô tả là họ hàng gần, nhưng ý nghĩa của chúng khá khác nhau. Sự đồng cảm là khi bạn hiểu người khác đang cảm thấy như thế nào. Sự thấu cảm là khi bạn cảm thấy giống như họ. Lòng từ bi là sự sẵn lòng của bạn để xoa dịu nỗi đau của họ.

Sự khác biệt giữa sự thấu cảm và lòng từ bi, nói riêng, có thể không phải là chủ đề mà chúng ta nghĩ đến nhiều. Tôi đã không nghĩ đến cho đến gần đây. Nhưng điều đó rất đáng để dừng lại, bởi vì chúng ta càng xem xét cả hai, chúng ta càng nhận thấy rõ sự khác biệt sâu sắc. Và nếu, giống như nhà trị liệu, chúng ta có nguy cơ gặp phải sự đau khổ do thấu cảm, thì con đường đến với tự do của chúng ta càng trở nên hiển nhiên hơn.

Sự thấu cảm là những gì xảy ra khi chúng ta trải nghiệm cảm xúc của người khác như thể đó là của chính mình. Khi họ cảm thấy nhẹ nhõm, vui vẻ hoặc hào hứng, chúng ta cũng vậy. Khi họ cảm thấy chán nản, cũng vậy. Các nhà khoa học thần kinh cho chúng ta biết rằng, với sự thấu cảm, cùng một phần não của chúng ta được kích hoạt như thể chúng ta đang trải qua cùng một điều như người kia. Cảm xúc của họ trở thành của chúng ta.

Có gì ngạc nhiên khi chúng ta bị bao quanh bởi những người đau khổ, tuyệt vọng hoặc lo lắng kinh niên, với tư cách là người thấu cảm, chúng ta sẽ phải chịu đựng sự dày vò của họ chứ? Nhưng khi làm như vậy, chúng ta phải đối mặt với sự kiệt sức, có thể là sự thôi thúc chạy trốn, và cuối cùng có lẽ thậm chí là phản ứng lại nguồn gốc của sự đau khổ mà chúng ta gây ra một cách gián tiếp.

Ngược lại, lòng từ bi xuất phát từ một nơi rất khác. Mong muốn giúp đỡ người khác của chúng ta được thúc đẩy bởi tình thương yêu, trong Phật giáo được định nghĩa là mong muốn mang lại hạnh phúc cho người khác. Chúng ta hiểu nỗi đau khổ của họ vì chúng ta cũng đã từng đau khổ. Và dựa trên nền tảng thấu cảm đó, mong muốn của chúng ta là giúp họ thoát khỏi hố sâu của họ, ở bất kỳ mức độ nào có thể. Chúng ta không coi nỗi đau của họ là của riêng mình. Trên thực tế, trải nghiệm thực tế của chúng ta lý tưởng nhất là một trong những sự bình yên và hạnh phúc vô biên.

Là những người chăm sóc nhân từ và tính lặng khách quan, chúng ta có thể cung cấp nhiều hơn nhiều so với khi chúng ta bị cuốn vào cảm xúc thấu cảm. Thật thú vị, đây là điều dường như đi kèm với đào tạo y khoa. Tôi không nghi ngờ gì rằng các bác sĩ và bác sĩ tâm lý đến trung tâm Phật giáo của chúng tôi là những người giàu lòng từ bi nhưng tôi cũng biết từ quan sát trong nhiều năm rằng, trong một cuộc khủng hoảng, họ vẫn giữ được bình tĩnh. Khả năng thể hiện cảm xúc của một người khá khác với khả năng thực hiện hành động từ bi của họ. Việc thể hiện cảm xúc rất có thể là một trở ngại!

Khoa học thần kinh cho thấy rằng các mạng lưới não bộ rất khác nhau được kích hoạt khi chúng ta tập trung vào mong muốn mang lại lợi ích cho người khác, so với việc thấu cảm với nỗi đau khổ của họ. Công trình đột phá của Tiến sĩ Richard J. Davison thuộc Đại học Wisconsin-Madison sử dụng máy fMRI đã chỉ ra rằng khi chúng ta tập trung sự chú ý đầy lòng từ bi của mình vào hạnh phúc của người khác, bản thân chúng ta có khả năng trải nghiệm trạng thái hạnh phúc sâu sắc.

Nói cách khác, hai người quan tâm có thể làm việc trong những hoàn cảnh tương tự để giúp đỡ người khác, và trong khi một người phải đối mặt với sự tuyệt vọng và kiệt sức, người kia lại phát triển mạnh mẽ. Sự khác biệt có thể là sự đồng cảm so với lòng trắc ẩn. Vậy, làm thế nào để chuyển đổi từ người này sang người kia?

Tự nhận thức nằm ở trung tâm của nghịch lý này. Chỉ cần làm rõ sự khác biệt giữa sự thấu cảm, lòng từ bi và cách chúng hoạt động, có thể giúp chúng ta suy ngẫm về cách quản lý tâm trí của chính mình nếu chúng ta cảm thấy choáng ngợp.

Chánh niệm, một phương pháp thực hành Phật giáo lâu đời, là một công cụ hữu ích khác. Trong trạng thái bình tĩnh và suy ngẫm, chúng ta có thể quyết định thực hành lòng từ bi thay vì sự thấu cảm, nhưng quay trở lại thế giới thực, ý định tốt của chúng ta rất dễ tan biến thành sự vô nghĩa khi những thói quen tinh thần cũ kỹ bám rễ. Bằng cách nuôi dưỡng chánh niệm về những suy nghĩ của chính mình, mà đôi khi tôi nghĩ là 'vị đạo sư trong tâm trí tôi', chúng ta có nhiều cơ hội hơn để bắt lấy bản thân trước khi chúng ta dành quá nhiều thời gian trong trạng thái thấu cảm không kiểm soát và thay vào đó chuyển sang trạng thái từ bi.

Nền tảng của mọi sự chữa lành – sự toàn vẹn – của tâm trí và cơ thể là thiền định. Chúng ta càng quen thuộc với bản chất thật sự của tâm trí mình, chúng ta càng đồng nhất với nó, thay vì những suy nghĩ và cảm xúc liên tục đi qua nó. Trong trạng thái như vậy, không chỉ tình thương yêu và lòng từ bi nảy sinh một cách dễ dàng, mà cả sự bình an, sự sáng suốt và sự thấu hiểu sâu sắc cũng vậy. Chúng ta đã buông bỏ cảm giác thường thấy về bản ngã, và nhìn nhận mọi thứ như những hiện tượng tạm thời, chủ quan và giống như ảo tưởng mà chúng thật sự là.

Đối với tôi, một trong những khía cạnh truyền cảm hứng nhất của Phật giáo Tây Tạng là ngoài những hiểu biết sâu sắc và thực hành, chúng ta còn sống trong sự hiện diện của những người thể hiện những trí tuệ như vậy. Tôi thường bị ấn tượng bởi thực tế rằng Đức Đạt Lai Lạt Ma đã buộc phải chạy trốn khỏi Tây Tạng vào năm 1959 khi còn là một thanh niên, thoát khỏi sự bắt giữ của Hồng quân Tàu Cộng tàn bạo đang truy đuổi ngài. Nhân danh Cách mạng Văn hóa, chín mươi phần trăm tất cả các tu viện và nữ tu viện của Tây Tạng đã bị phá hủy, cư dân của họ bị sát hại, các thư viện quý giá bị đốt cháy thành tro và người dân Tây Tạng bị diệt chủng.

Đức Thánh Thiện Đạt Lai Lạt Ma đã không thể làm được gì nhiều về tất cả những điều này, ngoài việc nâng cao nhận thức quốc tế về sự nghiệp của người Tây Tạng và chăm sóc người dân của mình từ nước láng giềng Ấn Độ. Cam kết gặp gỡ tất cả những người Tây Tạng đã trốn thoát thành công qua những ngọn núi hiểm trở để đến với tự do, ngài vẫn tiếp tục vô cùng xúc động trước những câu chuyện bi thảm về mất mát và thảm họa mà người dân của ngài phải gánh chịu. Đây là trải nghiệm liên tục của ngài trong sáu mươi năm qua.

Nếu có lý do nào khiến một người cảm thấy thất bại, tuyệt vọng và đau khổ đồng cảm, thì đó chính là những điều này. Nhưng rõ ràng là không phải như vậy. Thay vào đó, Đức Thánh Thiện là ngọn hải đăng của hy vọng và nguồn cảm hứng cho hàng triệu người, bất kể họ theo tôn giáo nào hoặc không theo tôn giáo nào. Ngài có sức mạnh truyền đạt lòng từ bi nhân hậu đến mức ngay cả trong một đấu trường thể thao đông đúc với hàng chục nghìn người, một phản ứng chân thành cũng có thể được cảm nhận ngay cả bởi những người ở những hàng ghế xa nhất.

Mặc dù không bao giờ đánh giá thấp tầm quan trọng của sự thấu cảm hay lòng từ bi, sức mạnh thật sự của chúng ta để giúp đỡ người khác xuất phát từ lòng từ bi. Như Đức Đạt Lai Lạt Ma đã chỉ ra, ngay cả trong sự tuyệt vọng và kinh hoàng, chúng ta vẫn có thể sống với sự nhẹ nhõm, tiếu lâm và hạnh phúc nhân từ.

Khi chúng ta quen thuộc với bản chất thật sự của ý thức là vô biên và yên bình, chúng ta có thể cảm thấy sự cộng hưởng chân thành hơn với tuyên bố cuối cùng về lòng từ bi, được Tịch Thiên (Shantideva) diễn đạt với vẻ đẹp siêu việt như vậy:

Cho đến khi không gian còn tồn tại
Và cho đến khi chúng sinh còn tồn tại
Cho đến lúc đó, tôi cũng sẽ tồn tại
Để xua tan đau khổ của thế giới.
                                                          
(Trích từ: Hướng dẫn về lối sống của Bồ Tát)

I discovered a very helpful seven minute video on the difference between empathy on compassion on BBC reels. I highly recommend it. You can watch it here.

https://davidmichie.substack.com/p/do-you-ever-face-empathy-burn-out