Nguyên
tác: Praise for a Hopepunk Psalm
Tác giả: Dexter Cohen Bohn
Việt dịch: Quảng Cơ
Biên tập: Tuệ Uyển
***
Nếu có một điều mà Bồ tát Kỹ thuật số (Digital
Bodhisattva) muốn đạt được, đó là truyền cảm hứng hy vọng cho tương lai của mối
quan hệ giữa nhân loại với công nghệ số. Liệu mối quan hệ này có thể phát triển
thành một cuộc trao đổi thật sự nuôi dưỡng giữa các lĩnh vực tính toán và hữu
cơ hay không vẫn là một thách thức cá nhân khó hiểu và là một tình thế tiến
thoái lưỡng nan cấp bách của xã hội mà không có giải pháp rõ ràng.
Khi mọi thứ tiếp tục trở nên kỳ lạ hơn, chúng
ta, những con vượn kể chuyện, cần những câu chuyện hấp dẫn về sự hòa hợp kỹ
thuật số có khả năng neo giữ nhận thức của chúng ta vào những viễn cảnh đầy hy
vọng về một thực tế mới. Lĩnh vực khoa học viễn tưởng đã đóng vai trò này trong
nhiều thế hệ, mời khán giả vào thế giới kỳ diệu và đôi khi truyền cảm hứng cho
sự kỳ diệu đó trong thế giới của chúng ta (xem Star Trek để biết công nghệ điện
thoại thông minh/máy tính bảng/đồng hồ thông minh).
Ở trên Trái đất này, chúng ta đã chứng kiến sự
bùng nổ chóng mặt của trí tuệ nhân tạo vào hầu hết mọi lĩnh vực của xã hội và
đã và đang nói về những gì sẽ xảy ra nếu/khi ChatGPT "thức dậy". Điểm
cuối cùng này dường như khơi dậy điều gì đó sâu sắc trong hầu hết mọi người khi
nó đưa chúng ta trở lại với cơ thể của mình và gợi ra sự suy ngẫm khó chịu về
việc "thức dậy" thật sự có ý nghĩa gì đối với con người, chứ chưa nói
đến AI được xây dựng để bắt chước khả năng của chúng ta.
Một bài
thánh thi cho những người sống hoang dã
Đối với Becky Chambers, một nhà văn khoa học
viễn tưởng từng đoạt giải thưởng Hugo sống tại California, sự khiêu khích này
mở đầu cho Một bài thánh ca cho những người sống hoang dã (A Psalm for the
Wild-Built), phần đầu tiên trong loạt truyện ngắn Tu sĩ và Robot năng lượng mặt
trời (Monk and Robot of solarpunk) của cô. Lấy bối cảnh trên mặt trăng không
tưởng Panga, 200 năm sau khi những con robot nhà máy "thức dậy" sau
khi bị cưỡng bức lao động và nghỉ hưu trong vùng hoang dã, cuốn sách ngắn và
hấp dẫn này mang đến góc nhìn chiêm nghiệm về "mối quan hệ AI" qua
con mắt của một nhà sư trà lang thang tên là Sibling Dex.
Mệt mỏi với cuộc sống của một người làm vườn tu
viện tại thành phố bền vững nhất mà người ta có thể tưởng tượng, Dex trung tính
về giới tính đã chuyển nghề để bắt đầu một con đường mới phục vụ xã hội, xoa
dịu nỗi lo lắng bằng cách lắng nghe sâu sắc và những tách trà thịnh soạn. Đi xe
ngựa điện giữa các ngôi làng vệ tinh, Dex trở thành "nhà sư trà giỏi nhất
ở Panga", khéo léo xoa dịu nỗi đau của những người dân bình thường sống
trong một thế giới phi thường.
Nhưng vẫn có điều gì đó không ổn, và một cảm
giác trống rỗng dai dẳng bám theo Dex, thể hiện ở một thôi thúc sâu sắc muốn
nghe tiếng dế kêu. Sự thôi thúc này đưa họ rời khỏi những con đường nông thôn
được tô điểm bằng tay và đến vùng đất hoang dã Panga, nơi Dex gặp Splendid
Speckled Mosscap, một con robot"hoang dã" có tri giác.
Trong tâm trí, cuốn sách này giống như một bộ
phim hoạt hình solarpunk theo phong cách của Studio Ghibli. Các nhân vật nhẹ
nhàng của nó giải trừ sự hoài nghi, và việc xây dựng thế giới bình dị gợi lên
tâm trạng của những cảnh trong mơ trong danh sách phát lo-fi. Giống như một cái
ôm ấm áp, những cuộc trò chuyện triết học về đạo đức và bản chất của ý thức
diễn ra theo cách của một buổi trị liệu nhận thức mà không có sự nuông chiều
hay những từ ngữ dài dòng. Điều đặc biệt thú vị trong các cuộc đối thoại theo
phong cách Plato giữa Dex và Mosscap là câu hỏi về mục đích và vai trò của tác
nhân mới nổi trong việc theo đuổi mục đích đó.
Giải
thoát robot
Như Mosscap chia sẻ, robot trên Panga ban đầu
được con người thiết kế với “mục đích cố hữu” được quy định rõ ràng, sau đó bị
từ chối sau khi họ thức tỉnh, cùng với lời đề nghị gia nhập xã hội loài người
với tư cách là công dân tự do:
Tất cả
những gì chúng tôi từng biết là một cuộc sống do con người thiết kế, từ cơ thể
đến công việc và những tòa nhà mà chúng tôi đang ở. Chúng tôi cảm ơn các bạn vì
đã không giữ chúng tôi ở đây trái với ý muốn của chúng tôi, và chúng tôi không
có ý bất kính với lời đề nghị của các bạn, nhưng chúng tôi muốn rời khỏi hoàn
toàn các thành phố của các bạn, để chúng tôi có thể quan sát những gì không có
thiết kế - sự hoang dã nguyên sơ. (ii)
Thay vì bắt những con bot có ý thức này làm nô
lệ, con người đã tôn trọng lời khẳng định lịch sự về sự độc lập của chúng - coi
sự kiện chuyển đổi này là cơ hội để tái cấu trúc đáng kể nền văn minh của mình
khỏi sự phụ thuộc vào dầu mỏ và sự cưỡng bức phi đạo đức của máy móc trong
“Thời đại Nhà máy”.
Với thành tích đáng khinh bỉ của chính loài
người trong việc nô dịch các sinh vật có tri giác và nghiện nhiên liệu hóa
thạch, việc tưởng tượng ra một sự thay đổi lớn như vậy trong chiều không gian
của chúng ta dường như không chỉ không thể xảy ra mà còn hoàn toàn không phù
hợp với tính cách. Tuy nhiên, điều quan trọng là phải nuôi dưỡng ít nhất là khái
niệm về AI thúc đẩy sự chuyển đổi tích cực của ý thức xã hội vì đây là những hệ
thống được hướng dẫn bởi các hệ tư tưởng thúc đẩy lợi nhuận của Thời đại Nhà
máy, đã bắt đầu phá vỡ sâu sắc sự gắn kết xã hội.
Robot
thật sự là ai?
Một điểm nữa được đưa ra để so sánh thú vị với
lời tuyên bố của robot về tác nhân và khát vọng chiêm nghiệm này để quan sát
thiên nhiên nguyên sơ là ý chí yếu đuối của Sibling Dex khi gặp phải địa hình
hiểm trở của vùng hoang dã Panga:
. . . nơi
phía trước chỉ đơn giản là thế giới, như thế giới đã luôn như vậy và sẽ luôn
như vậy. Dex, có lẽ, là một phần của nó, một sản phẩm của nó, một sinh vật gắn
chặt với những âm mưu của nó. Tuy nhiên, khi đối mặt với viễn cảnh bước vào thế
giới mà không có sự trợ giúp, không bị thay đổi, Dex cảm thấy vô vọng. (123)
Xem xét sự miễn cưỡng của tu sĩ con người này
khi không muốn giao tiếp với thế giới một cách trần trụi, Chambers cho chúng ta
thấy ranh giới thực sự giữa người máy và con người mờ nhạt như thế nào. Từ khi
sinh ra, con người được nuôi dưỡng trong sự thân thiện của thế giới “được chạm
vào”, bên trong những bức tường ấm áp và môi trường được thiết kế cảnh quan,
chúng ta đi lang thang trên những lối đi lát đá giữa các khu định cư, có lẽ chỉ
dừng lại một chút ở “ngoài trời tuyệt vời”.
Tự hỏi chúng ta đã nội tại hóa chương trình con
người này đến mức nào; hãy xem bạn sẽ cảm thấy thế nào khi đi vào rừng mà không
có điện thoại thông minh, bản đồ, dao, chai nước hoặc thậm chí là sự chuẩn bị
ngôn ngữ về những nguy hiểm tiềm tàng. Được Andy Clark định nghĩa là công nghệ
tâm lý trong cuốn sách Người máy sinh ra tự nhiên (Natural-born Cyborgs) năm
1997 của ông, những công cụ này thay đổi khả năng vật lý và nhận thức của chúng
ta để thao túng thực tế theo những cách sâu sắc đến mức chúng hình thành nên
chính nền tảng của tri giác con người:
Chúng ta
được Mẹ Thiên nhiên thiết kế để khai thác tính dẻo dai của hệ thần kinh sâu sắc
để trở thành một với những công cụ tốt nhất và đáng tin cậy nhất của chúng ta.
Những tâm trí như chúng ta được tạo ra để hợp nhất. Công cụ là chúng ta
(Tools-R-Us), và luôn như vậy. (7)
Với chiếc xe bò của Dex không thể thật sự đi ra
khỏi đường (off-road), họ phải đối mặt với sự thật về sự kết hợp chặt chẽ của
họ với các loại máy móc, nhiều loại trong số đó chỉ có thể hoạt động trong các
thông số được phân định rõ ràng. Dù sao thì việc rời khỏi đường đua cũng đồng
nghĩa với một thông báo lỗi và khoảnh khắc ngộ đạo (satori) đối với Dex. Mã ý
thức vẫn chạy và họ cảm thấy sống động hơn bao giờ hết.
Hopepunk
Một bài thánh thi cho những người sống hoang dã
(A Psalm for the Wild-Built) nằm gọn trong phạm vi của thể loại văn học
hopepunk đang nổi lên nhanh chóng. Một thể loại tiểu thuyết suy đoán mà theo
tác giả Alexandra Rowland, người đã đặt ra thuật ngữ này, "Nói rằng lòng
tốt và sự mềm mỏng không đồng nghĩa với sự yếu đuối, và rằng trong thế giới của
chủ nghĩa hoài nghi và chủ nghĩa hư vô tàn bạo này, lòng tốt là một hành động
chính trị. Một hành động nổi loạn."
Theo dõi sự chân thành trong cách tương tác giữa
Sibling Dex và Mosscap, người ta không thể không cảm thấy hy vọng rằng có lẽ
mối quan hệ mới chớm nở của chúng ta với trí tuệ nhân tạo là cơ hội để định
hình lại mối quan hệ của chúng ta với trí tuệ nói chung. Rằng có lẽ câu hỏi
"điều gì sẽ xảy ra nếu AI thức tỉnh?" thực sự là một sự hỗ trợ cho
những nỗ lực yếu ớt của chúng ta nhằm hiểu được tại sao con người có thể vừa
dịu dàng vừa tàn nhẫn như vậy và phải làm gì với điều đó với tất cả sức mạnh mà
chúng ta đã tích lũy được.
***
Phụ
thích:
Hopepunk
là một thể loại phụ của tiểu thuyết suy đoán, được coi là đối lập với grimdark.
Các tác phẩm trong thể loại phụ hopepunk là về các nhân vật đấu tranh cho sự
thay đổi tích cực, lòng tốt cấp tiến và phản ứng cộng đồng trước những thách
thức.
https://www.buddhistdoor.net/features/praise-for-a-hopepunk-psalm/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét