.jpg)
Nguyên
tác: Meditation as Sustenance for Death and Dying (Buddistdoor Global)
Tác giả: Sarah C. Beasley
Việt dịch: Quảng
Cơ
Biên tập: Tuệ
Uyển
***
Ai Đang Kéo Lê Cái Xác Này Đi Khắp Nơi?
Câu thoại đầu này (đầu
mối của lời nói), tương tự như một công án, được phổ biến bởi Hư Vân, một thiền
sư nổi tiếng của Phật giáo Thiền tông vào cuối thế kỷ 19 – đầu thế kỷ 20. Câu
đố chạm đến cốt lõi của sự nhị nguyên giữa sống và chết. Phật giáo Kim Cang
thừa mô tả chúng ta như những cái xác sống; có câu nói rằng nguyên nhân hàng
đầu của cái chết chính là sự sinh ra!
Khi chuẩn bị cho cái
chết, chúng ta xem xét ba khía cạnh: các chi tiết thực tế thông thường (chẳng
hạn như tài sản), những mối quan tâm liên quan đến thân thể, và tâm trí. Đối
với Phật tử, yếu tố cuối cùng là quan trọng nhất, vì đó là mặt duy nhất của sự
tồn tại con người có thể đi theo chúng ta. Tuy nhiên, liệu khi ấy còn có một
“chúng ta” nào không — cái “tôi” được trân quý mà hiện tại ta vẫn nghĩ mình là?
Chính điều này đã
khiến tôi nhiều lần hoảng loạn đến rơi nước mắt khi còn là một đứa trẻ, rồi dẫn
tôi đến việc khám phá Siddhartha của Hermann Hesse khi học trung học, và cuối
cùng là đến với thực hành thiền Kim Cang thừa. Nếu tâm tạo ra mọi thứ và tất cả
đều là sự phản chiếu hay khúc xạ của tâm, thì còn điều gì phải lo lắng?
Tóm lại, câu trả lời
là “nghiệp và sự quên lãng”: hai vấn đề lớn. Thuốc giải cho sự vô minh về bản
chất thật của cuộc sống là tỉnh thức — là sự thức tỉnh. Như thầy tôi đã mô tả:
“tâm phía sau quan sát tâm phía trước.” Nhân chứng này tạo ra một khoảng không
để nhận ra bản chất huyễn ảo của mọi sự vật, bao gồm cả chính chúng ta.
Gương Và Bản Đồ
Khi chúng ta chết,
chúng ta trút bỏ lớp vỏ của cái “ngã” — thân thể, lịch sử cá nhân và bản sắc.
Thứ còn lại là dòng tâm thức. Các bậc thầy của những dòng truyền thừa đầy từ bi
đã trao cho chúng ta một bản đồ lộ trình rõ ràng để đối diện với trạng thái mới
này, vừa tránh những cạm bẫy nguy hiểm vừa nhận ra các dấu mốc then chốt.
Điểm mấu chốt là sự
chuẩn bị để có thể điều hướng bardo (trạng thái trung gian) sau khi chết, thay
vì bị thổi dạt một cách bất lực bởi những cơn gió nghiệp. Nếu chưa từng học bản
đồ, thì việc mở nó ra ngay vào khoảnh khắc lâm chung có ích gì? Hãy tưởng tượng
lần đầu tiên trong đời bạn trượt tuyết mạo hiểm lại diễn ra ngay tại Thế vận
hội, mà không hề có kinh nghiệm trước đó! Vì vậy, chúng ta làm quen với con đường,
bản đồ và các biểu tượng thông qua thiền định.
Phật giáo Kim Cang
thừa mang tính toàn diện, giàu lòng từ bi và có nền tảng vững chắc. Văn bản
“Đại Giải Thoát Nhờ Nghe” (Tử Thư Tây Tạng) có ba phần, được đọc vào tai người
sắp chết, nhằm giải thoát cho chúng sinh có căn cơ cao, trung, và thấp. Những
chỉ dẫn tổng quát cho cả ba phần đều bắt đầu bằng:
Mọi trải nghiệm trong thế gian này đều là ảo mộng như giấc mơ
của Ma vương.
Mọi thứ đều vô thường, mọi người đều chịu sự chi phối của cái
chết.
Bậc cao quý ơi, hãy quay lưng lại với những trạng thái đau khổ
tiếp theo.*1
Văn bản tiếp tục mô tả
những gì người sắp chết có khả năng sẽ tri nhận, và đưa ra chỉ dẫn cụ thể cho
từng giai đoạn tan rã của các giác quan, được điều chỉnh phù hợp với mức độ căn
cơ của mỗi người.
Phật giáo được nghiên
cứu vô cùng công phu, mang bản chất khoa học, và dựa trên sự tự trải nghiệm cá
nhân hơn là niềm tin mù quáng hay những câu chuyện hoang đường. Đức Phật đã
khuyên dạy: “Đừng chấp nhận những gì ta dạy chỉ vì lòng tin hay sự tôn kính đối
với ta, mà hãy tự mình khảo sát, như thể đang mua vàng.”**2
Chìa khóa nằm ở thiền
định, dưới sự hướng dẫn của một bậc thầy chân chính, trong đó người tu tập dần
tích lũy kinh nghiệm, kỹ năng và sự tự tin trong việc buông bỏ, hết lần này đến
lần khác, như một sự thực hành cho cái chết. Theo cách này, sự sống và cái chết
là hai mặt của cùng một đồng tiền vàng. Điều này không chỉ là một sáo ngữ, mà
là một sự thật theo đúng nghĩa đen.
“Cái chết là một tấm
gương rực rỡ giúp chúng ta nhận ra đâu là những ưu tiên của cuộc sống và nuôi
dưỡng sự trân trọng sâu sắc đối với sức mạnh của tâm trí.”***3
Để tiến trình hấp hối
không trở nên đau đớn và rối loạn, cần phải có sự chuẩn bị. Chúng ta áp dụng lẽ
thường này trong hầu hết mọi lĩnh vực, và cái chết cũng cần được tiếp cận như
một hiện tượng tự nhiên, chứ không phải bị né tránh như một điều cấm kỵ khó
chịu. Những bậc thiền sư, nhờ kinh nghiệm thiền định sâu sắc, trải nghiệm sự
chuyển tiếp của cái chết như chỉ là thay một bộ quần áo, và đã mô tả điều đó
hết mức có thể, xuất phát từ lòng từ bi lớn lao. Tuy vậy, việc vượt qua ranh
giới ấy là một hành trình đơn độc — một con đường mà mỗi người chúng ta đều
phải tự mình đi qua.
Những Khoảng ở Giữa
Việc quán chiếu và đối
diện với công án huatou được chủ ý dành cho người tại gia, những người đang
sống trọn vẹn trong các hoạt động đời thường. Khi thường xuyên quán niệm về cái
chết, chúng ta tôn vinh và thể hiện trọn vẹn sự sống khi vẫn còn hơi thở. Điều
này nuôi dưỡng sự hiện diện, lòng biết ơn và sự kết nối chân thật với chính
mình, với người khác, với thế giới tự nhiên và tất cả các loài sinh linh của bà
mẹ thiên nhiên — dù là nhện, chim, bò, hay những chúng sinh vô hình.
Người ta thường nói
rằng những hành giả tâm linh ở trình độ cao “chết một cách chuyên nghiệp”. Điều
đó có nghĩa là gì? Điều này có thể bao hàm việc an nhiên ngồi trong tư thế
thiền định, mọi việc thế gian đã được sắp xếp ổn thỏa, thường là vào một ngày
mà họ đã định trước, sau khi để lại chỉ dẫn cho các đệ tử. Ở bên trong, họ an
trú trong trạng thái quân bình, không sợ hãi, không xao lãng, không hối tiếc,
mà với sự biết sâu sắc rằng chỉ có “nơi chốn” thay đổi; không hề có sự rơi vào
hư vô.
Một người bình thường
khi cận tử tìm kiếm tình thương, sự an bình, hòa giải và tha thứ. Người phi
thường thì tìm cách hiến tặng những phẩm chất ấy cho tất cả chúng sinh. Rời
khỏi cõi này và trở lại để lợi lạc cho muôn loài là mục đích duy nhất của họ.
Sự tỉnh thức đối với niết-bàn, giác ngộ hay an lạc viên mãn là dành cho tất cả
chúng sinh, bởi rốt ráo không có một cái ngã riêng biệt nào để ham muốn hay
chiếm hữu thành tựu ấy.
Bộ
phim độc đáo Trái Tim của Chó (Heart of a Dog) của Laurie Anderson thể hiện một
cách tinh tế tính thẩm thấu giữa sự sống và cái chết thông qua một bản dựng hữu
cơ của âm thanh, hình ảnh, hoạt họa, tư liệu video gia đình và lời thuyết minh
— một góc nhìn giàu tính ấn tượng về sự chồng lấp liên tục của trung ấm (bardo)
giữa sống và chết. Bà khéo léo đan dệt quá khứ, hiện tại và tương lai tưởng
tượng thành một tấm chăn vá kỳ quặc, được xâu kết bằng sự hài hước và âm nhạc
(quả thật, nếu không có hài hước và âm nhạc thì loài người chúng ta sẽ ra
sao?).
Chỉ
cần nhìn vào thế giới tự nhiên, ta cũng có thể thấy sự sinh ra và diệt đi không
ngừng của vạn vật — điều này càng trở nên day dứt hơn trong thời đại biến đổi
khí hậu và đầy bất định hiện nay. Được thể hiện một phần từ góc nhìn của loài
chó, bộ phim không tuân theo cảm nhận thời gian tuyến tính, mà hòa trộn ký ức
và tri giác trong một không gian mơ mộng như nước. Con người, động vật, thời
tiết, âm thanh, cảnh sắc và cảm xúc đều được đặt ngang hàng, cùng xuất hiện
chồng lớp lên nhau, tương tự như những mô tả về trải nghiệm của các chúng sinh
trong cõi trung ấm.
Nỗi Đau Buồn
Cuộc sống đầy ắp những
kết thúc, không chỉ riêng cái chết của người thân hay những người quen thuộc.
Chúng ta trải nghiệm sự suy tàn chậm rãi hoặc đột ngột của sức khỏe và năng lực
bản thân; bạn bè và người yêu rẽ sang những mối quan hệ khác; cơ hội mất đi và
đủ mọi dạng tan rã liên tục xảy ra. Bản thân nỗi đau buồn là một hành trình màu
mỡ. Đó là điều xảy đến với ta, và giống như việc bị thương rồi lành lại về mặt
thể xác, nó có tiến trình và nhịp thời gian riêng, phần lớn nằm ngoài sự kiểm
soát của chúng ta.
Như một hành trình
sáng tạo, chúng ta hình thành một mối quan hệ mới với điều đã mất, phát triển
những cách thích nghi, và trong quá trình đó, tự tái tạo chính mình. Khả năng
đau buồn của chúng ta sâu sắc ngang với năng lực thưởng thức cuộc sống. Ta say
mê, trân quý và gìn giữ niềm vui cùng sự kết nối của đời sống, cũng giống như
cách ta né tránh, sợ hãi và kìm nén nỗi đau buồn. Nhưng con đường duy nhất để
thoát ra là đi xuyên qua nó, và những ai từng trải qua những mất mát khủng
khiếp đều biết điều này là sự thật.
Nỗi đau buồn sâu sắc
khắc dấu lên tâm thức của trái tim chúng ta; tuy vậy, đó là một dấu ấn xứng
đáng, giúp ta trở thành nguồn nâng đỡ cho người khác, cũng như cho chính sự
chuyển tiếp của cái chết của mình. Sự day dứt mãnh liệt của tính vô thường
thách thức chúng ta tận hưởng vẻ đẹp và sự thiện lành của cuộc sống khi còn có
thể, và trao tặng cho những người kém may mắn hơn, bằng mọi cách có thể.
Khi cảm nhận nỗi đau
nhói buốt của mất mát, điều thiết yếu là phải bộc lộ nó ra bên ngoài, để ngăn
không cho nỗi thống khổ quay vào trong và biến thành trầm uất hay bệnh tật.
Keening — một truyền thống cất tiếng than khóc bằng giọng ở Ireland và Scotland
— từng có những người phụ nữ gào khóc trong tang lễ, vừa ca ngợi vừa thương
tiếc người đã khuất, qua đó giải phóng cường độ của nỗi tang thương và kết nối
những người đang chịu tang.
Tương tự, một người
bạn thân của tôi đã kể về những âm thanh mạnh mẽ mà cô cần phải phát ra để có
thể chịu đựng những cơn đau khi sinh con tự nhiên tại nhà. Việc kích hoạt hình
thức biểu đạt nguyên sơ này — vừa là đau đớn vừa là tán dương — là một bản năng
rất sâu của con người trong việc “đỡ sinh” cho cả sự chào đời lẫn cái chết.
Theo nghĩa đen, chúng ta cất tiếng gọi các chúng sinh bước vào hoặc rời khỏi
cõi đời này. Giọng nói đầy linh hồn của chúng ta chính là cây cầu nối giữa thân
thể và tâm thức–trái tim.
Tự Chăm Sóc Và Biểu Đạt
Trong việc điều hòa
cường độ của những niềm vui và nỗi buồn trong cuộc sống, có rất nhiều cách để
biểu đạt trọn vẹn lĩnh vực trải nghiệm của chúng ta. Có vô số phương thức thực
hành sự tự chăm sóc và quán chiếu — dù là để bổ trợ cho thiền định, hỗ trợ
người sắp lâm chung, hay nuôi dưỡng chính chúng ta trong vai trò người chăm
sóc. Yoga, các bài tập thở, tiếng cười, khí công, và những kỹ thuật làm dịu lo
âu đều là những hoạt động chăm sóc bản chất đa chiều của con người.
Nghệ thuật — bao gồm
hội họa, điêu khắc, chuyển động và vũ đạo, kịch nghệ, đánh trống, âm nhạc và
viết lách — mang đến lối thoát cho cảm xúc, cảm hứng và cảm giác, những điều
rất cần được biểu đạt một cách có ý nghĩa. Làm vườn, trị liệu thân thể, thảo
dược và sự ngâm mình trong nước cũng là những sự nâng đỡ vô giá.
Một lần nọ, một thầy
châm cứu đã chỉ cho tôi một bài tập khí công rất hiệu quả để thực hành mỗi tối
trước khi ngủ, nhằm làm dịu sự lo âu và hoảng hốt gắn liền với nỗi đau buồn và
cảm giác bất định. Ngồi trên mép giường, ta hình dung rằng cẳng chân và bàn
chân của mình đang ngâm trong một dòng sông chảy nhẹ. Gợi lên âm thanh, cảm
giác và chuyển động của nước, ta cho phép mọi lo lắng trôi đi theo dòng chảy.
Khi xoa dầu hoặc kem dưỡng vào bắp chân và bàn chân, sự căng thẳng và bất an
theo đó chảy xuống, thoát ra ngoài và được buông xả, mời gọi một giấc ngủ yên
lành. Tôi thường thấy kỹ thuật này rất dễ chịu, cũng như việc mở bản ghi âm
tiếng sóng biển nhẹ nhàng.
Cúng Dường Và Tán Thán
Thiền định làm phong
phú trải nghiệm sống của chúng ta và giúp dẫn dắt cả bản thân lẫn người khác đi
qua tiến trình chết tự nhiên. Nếu đây còn là một lãnh vực mới mẻ, các cuốn sách
của Pema Chödrön là điểm khởi đầu tuyệt vời nhờ văn phong sáng rõ, mộc mạc và
gần gũi. Việc chăm sóc bản thân và người khác thông qua những hình thức biểu
đạt là một hành động đầy từ bi, tôn vinh và ghi nhận sự trọn vẹn của tính phức
hợp con người cùng trí tuệ trực giác sẵn có.
Trong bộ phim Nhật Bản
năm 2008 Khởi Hành (Departures), nhân vật chính Daigo nhận công việc nokanshi —
người thực hiện nghi lễ tẩm liệm truyền thống của Nhật Bản — với nhiệm vụ tiễn
đưa người đã khuất bằng cách chuẩn bị thân thể họ bằng sự chăm sóc và kính
trọng tối đa. Bản thân nghi lễ ấy là một sự quán niệm về cái chết, đồng thời là
một sự cúng dường dành cho những người thân còn ở lại. Trong truyền thống này,
cái chết không bị ghê sợ cũng không được tôn vinh quá mức, mà đơn giản được
kính trọng như một sự chuyển tiếp tự nhiên:
“Anh mang đến phẩm giá
và vẻ đẹp cho những khoảnh khắc riêng tư này. Mỗi cử chỉ trong nghi lễ tắm rửa,
thay y phục, chải chuốt và trang điểm đều được thực hiện với sự hiện diện và
chú tâm mà ta thường liên tưởng đến trà đạo Nhật Bản. Không một động tác nào là
thừa trong nghệ thuật diễn ra chậm rãi này, và nó cho thấy rằng sự tiếp xúc
chính là giác quan tinh tế nhất của con người.”****4
Trong hatha yoga, mỗi
buổi tập đều kết thúc bằng shavasana — tư thế xác chết — nhằm hài hòa và buông
xả tất cả các tư thế đã thực hành trước đó. Khi tư thế này hoàn tất, người tập
yoga lăn sang bên phải trong tư thế bào thai, rồi lại từ đó ngồi dậy trong tư
thế thiền, cúi mình đảnh lễ trong sự tán thán. Đó là một tiểu vũ trụ hoàn hảo
của chu trình sinh – tử – tái sinh.
Nguyện cho chúng ta có
đủ ân phúc để chấp nhận bản chất mong manh, vô thường của mọi trải nghiệm, và
để thưởng thức trọn vẹn món quà quý báu của kiếp sống làm người này thông qua
thiền định, sự cúng dường và sự biểu đạt sáng tạo trọn vẹn./.
Phụ thích:
1*
Padmasambhava, The Bardo Tödrol (The Great Liberation Through
Hearing). http://levekunst.com/how-to-die-a-teaching-from-the-lotus-born
2** http://www.berzinarchives.com/web/archives/sutra
3*** http://www.brownpapertickets.com/event/2504565,
used with permission by Chagdud Khadro, personal communication 15 March 2016
4**** http://www.spiritualityandpractice.com/films/reviews/view/19092/departures
https://www.buddhistdoor.net/features/meditation-as-sustenance-for-death-and-dying/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét