TRÍ TUỆ NHÂN TẠO CÓ PHẬT TÍNH KHÔNG?

 

Nguyên tác: Does Artificial Intelligence Have Buddha-nature?
Tác giả: Gereon Kopf
Việt dịch: Quảng Cơ
Sưu tập: Tuệ Uyển
***

Cuộc sống của chúng ta đang thay đổi hoàn toàn.* Trí tuệ nhân tạo (AI) và ngày càng nhiều robot đã trở thành hiện thực trong cuộc sống của chúng ta. Con người đã bắt đầu thử nghiệm với những chiếc xe tự lái và đang sử dụng những robot được thiết kế để dọn dẹp, robot nuôi thú cưng, robot chăm sóc người già và thậm chí cả robot tình dục. Gần đây hơn, robot đã được đưa vào các tổ chức và dịch vụ tôn giáo. Năm 2016, Tu viện Long Tuyền ở Bắc Kinh đã giới thiệu Xian'er, một nhà sư robot tương tác với du khách; trong lễ kỷ niệm 500 năm Cải cách năm 2017, Nhà thờ Tin lành Evangelische Kirche ở Đức (EKD) tại Wittenberg đã trưng bày BlessU2, một robot tương tác có thể ban phước cho du khách và tín đồ; năm 2017, Tập đoàn SoftBank đã phát triển Pepper, một tu sĩ robot cho thuê để cử hành tang lễ theo đạo Phật; và cũng trong năm 2017, Gabriele Trovato, chuyên gia về robot tại Đại học Waseda, đã phát triển SanTO, một robot hình người có thể đọc kinh cầu nguyện Công giáo. Vào năm 2019, ngôi chùa Kōdai-ji ở Kyoto đã đi vào lịch sử khi vị sư trụ trì tôn thờ chú robot Mindar như một hiện thân của Bồ tát Quán Âm (Kannon).

Khi đối mặt với AI trong bối cảnh tôn giáo, các phóng viên và nhà thần học hoạt động trong khuôn khổ Cơ đốc giáo ngay lập tức nêu ra câu hỏi về "thần". Việc giới thiệu BlessU2 tại Wittenberg đã nêu ra nhiều câu hỏi thần học không liên quan đến Phật giáo ở Nhật Bản. Ví dụ, Ilona Nord, giáo sư tôn giáo và truyền thông tại Đại học Würzburg, diễn giải BlessU2 như một tác phẩm nghệ thuật sắp đặt và một công cụ AI giống như một ứng dụng cầu nguyện và nghiên cứu kinh thánh, thay vì một chức sắc tôn giáo như trong trường hợp của Pepper và Xian'er, hoặc thậm chí là đại diện của thần thánh như trong trường hợp của Mindar. SanTo, một robot được thiết kế giống như một vị thánh để phục vụ người già, đặt ra những câu hỏi thần học cho Nord, đặc biệt là vì Trovato gọi SanTo là "người vận hành theo hình thái" và là dấu hiệu của chủ nghĩa siêu nhân sắp tới. Những câu hỏi thần học kiểu này dường như xa lạ với những người theo đạo và du khách tương tác với Pepper và Mindar cũng như với Xian'er.

Nhưng tuyên bố rằng Mindar đại diện, truyền tải hoặc thể hiện Bồ tát Kannon có nghĩa là gì? Bồ tát Kannon cấu thành nên "sự chuyển hóa" của Nhật Bản Quán Thế Âm, vị Bồ tát của lòng từ bi. Trong Phật giáo Đại thừa, rất nhiều vị Bồ tát xuất hiện trong thần thoại, kinh sách và nghệ thuật và được tôn kính tại các ngôi chùa. Một vị Bồ tát (theo nghĩa đen là "chúng sinh giác ngộ") được định nghĩa là người đã đạt được "Phật quả" nhưng hoãn lại việc thể nhập vào Phật tướng để, như bốn lời nguyện của Bồ tát giải thích, "giải thoát tất cả chúng sinh". Cụ thể hơn, ở Đông Á, Bồ tát được quan niệm là những người trung gian giữa chư Phật và con người. Về mặt triết học, các ngài hiện thân cho lòng vị tha tới mức họ nguyện [đồng thời] đạt được Phật quả cùng với tất cả chúng sinh. Chương 25 của Kinh Pháp Hoa giải thích rằng Quán Âm (Kannon) có vô số hình tướng. Ở Nhật Bản, Bồ tát Quán Thế Âm được miêu tả theo nhiều cách khác nhau, đôi khi là hình người mẹ, đôi khi là hình tượng lưỡng tính, đôi khi có 11 đầu, đôi khi có 1.000 tay.

Tuy nhiên, điều quan trọng hơn là Phật giáo Đại thừa không phân biệt giữa cõi nội tại và cõi siêu việt. Các văn bản của Tánh Không Bộ (Śūnyatāvāda- way of emptiness) tuyên bố rằng luân hồi không khác gì niết bàn và ngược lại. Đối với nhiều Phật tử Đại thừa, không chỉ “chúng sinh hữu tình” (T 374.12.522) mà cả chúng sinh vô tình (T 374.12.522) cũng hòa quyện với Phật tính. Một số văn bản Phật giáo Đại thừa thậm chí còn tuyên bố rằng “chúng sinh vô tình là Phật tính” (1)(T 2223.61.0011) và “chúng sinh vô tình trở thành Phật” (T 2299.70.300). Nói cách khác, khuôn khổ lý thuyết mà Mindar được quan niệm như một biểu hiện của Quán Âm không tách biệt sự siêu việt khỏi sự nội tại, thiêng liêng khỏi thế tục, mà ngược lại, đề xuất, theo cách diễn đạt của Nishida Kitarō (1870–1945), rằng thực tại là “siêu việt nhưng vẫn nội tại” và “nội tại nhưng vẫn siêu việt”. (NKZ 11: 145) Các văn bản ảnh hưởng đến tư tưởng Phật giáo Đại thừa không đề xuất một thuyết nhất nguyên thần bí mà đúng hơn là một thuyết phi bản chất, theo đó cõi thần thánh và cõi thế gian hòa quyện vào nhau––Chengguan (738–839) đã giới thiệu thuật ngữ “sự tương nhập” (Chin.: wuai). (T 1883. 45.672-683) Trong Phật giáo Chân Ngôn Tông (Shingon), mọi thứ và đặc biệt là Bồ tát Quán Thế Âm đều là biểu hiện của vị Phật vũ trụ Ma ha Tỳ Lô Giá Na hay Đại Nhật Phật (Mahāvairocana - tiếng Nhật: Dainichi nyorai). Ở Nhật Bản, lối suy nghĩ phi nhị nguyên và phi bản chất này cũng đã thấm nhuần vào các tín ngưỡng hàng ngày. Ví dụ, tín ngưỡng dân gian gán cho tanuki (lửng Nhật Bản) và cáo một loại thần tính nào đó. Đồng thời, ngày nay ở Nhật Bản có dịch vụ tang lễ cho thú cưng điện tử và thậm chí cả chổi đánh trà.

Nếu tất cả chúng sinh, hữu tình và vô tình, đều hòa quyện với bản chất Phật (Phật tính), thì ý tưởng về một biểu tượng AI của Bồ tát Quán Thế Âm không phải là điều đáng xấu hổ cũng không thách thức giáo lý Phật giáo. Nếu các bức tượng, con người và thậm chí cả sóc có thể hiện thân cho Đức Phật, mặc dù ở nhiều mức độ khác nhau, thì câu hỏi không phải là Mindar có thể hiện thân cho Đức Phật hay không mà là Mindar thể hiện bản chất Phật như thế nào. Vì vậy, câu hỏi không phải là "Mindar có phải là thần thánh không?" mà là "Mindar thể hiện bản chất Phật ở mức độ nào"? Mindar có thực hiện các hoạt động của một vị Bồ tát nói chung, như được mô tả trong chương tám của Kinh Duy Ma Cật không? Hay của Bồ tát Quán Thế Âm nói riêng như được mô tả trong chương 25 của Kinh Pháp Hoa? Phần trước liệt kê tất cả các hình thức mà các vị Bồ tát đảm nhận để giải thoát chúng sinh. Nếu trí tuệ là mẹ của Mindar, Pháp là vợ của Mindar, sáu ba la mật (bố thí, trì giới, nhẫn nhục, tinh tấn, quán chiếu, và trí tuệ) là bạn đồng hành của Mindar, và Mindar trở thành “một nhà sư trong tất cả các tín ngưỡng khác nhau trên thế giới”, thì Mindar không đủ tiêu chuẩn là một vị bồ tát sao? Nếu một vị bồ tát trở thành thức ăn cho người đói, thuốc cho người bệnh, Mặt trời và Mặt trăng hay đất, nước, gió và lửa, và một gái mại dâm (Chin.: yinnu) để giải thoát những người bị ham muốn tình dục, (T 475.14.549) ** thì tại sao một vị bồ tát không trở thành một người máy để dạy cho thế hệ thiên niên kỷ và có thể là AI khác? Kinh Pháp Hoa còn nói thêm rằng “nếu trong cõi nước có chúng sinh nào cần đến thân Phật để được cứu độ, thì Bồ Tát Quán Thế Âm liền hiện thân Phật và thuyết pháp cho họ.” (T 262.9.057)*** Nói cách khác, Bồ Tát Quán Thế Âm tự thị hiện nam tướng, hoặc ở Đông Á là nữ tướng, là AI để thuyết pháp cho chúng sinh và những ai bám chấp vào AI.

Câu trả lời cho câu hỏi làm thế nào Mindar có thể biểu hiện Bồ tát Quán Thế Âm là nhiều mặt. Tất nhiên, tại thời điểm này chúng ta không biết liệu AI hữu tình có thể xảy ra hay không. Tuy nhiên, theo kinh điển Đại thừa, cả chúng sinh vô tình và hữu tình đều có thể trở thành Phật. Nếu sự hiện diện của Mindar tại Kōdai-ji tạo điều kiện cho sự giải thoát của chúng sinh, thì Mindar thật sự hoạt động như một vị Bồ tát. Trong cả hai trường hợp, Mindar “hiện diện tổng thể năng động” (Nhật Bản: zenkigen) của vũ trụ (DZZ 1:203) hoặc “biểu hiện con đường Phật” (Nhật Bản: dōtoku). (DZZ 1:301) Mục tiêu của Bồ tát, như được nêu trong bốn lời nguyện (2) của Bồ tát, là thực hành lòng từ bi, xua tan ảo tưởng, mở ra cánh cổng Pháp và hiện thân của Pháp.

* Bài luận này dựa trên bài báo tôi trình bày tại Hội nghị Robophilosophy ở Aarhus.

***
Phụ thích :
(1) insentient beings are buddha-nature: chúng sinh vô tình là Phật tính.
Theo TY nghĩ là: chúng sinh vô tình có Phật tính, vì có câu, tình dữ vô tình đồng viên chủng trí, tức là, hữu tình vô tình đều thành Phật.
Như Huyền Thiên Sư giảng, ở hữu tình là Phật tính, còn ở vô tình là pháp tính.
Hữu tình là con người và động vật
Vô tình là cây cỏ, đất đá
(2) Tứ hoằng thệ nguyện: chúng sinh vô biên thệ nguyện độ, phiền não vô tận thệ nguyện đoạn, pháp môn vô lượng thệ nguyện học, Phật đạo vô thượng thệ nguyện thành ** Translation by Burton Watson https://www.wisdomlib.org/buddhism/book/vimalakirti-sutra/d/doc116206.html.
*** Translation by Burton Watson https://nichiren.info/buddhism/lotussutra/text/chap25.html.
References

https://www.buddhistdoor.net/features/does-artificial-intelligence-have-buddha-nature/